Kerbela hadisesinin İslam alemi üzerinde ne üzere etkileri olmuştur?
Evet, Ehlibeytin uğradığı bu gadr nelere yol açmıştır ki biz asırlardır ümmetin bağrına bir hançer üzere saplanan bu acının sızısını yüreğimizde taşıyoruz?
Kerbela hadisesi, hiç elbet İslam tarihi içerisinde yaşanmış en acıklı olaylardan biridir. Bu hadisenin tarafları o günkü siyasi ortam ve kaidelerde ibretlik denebilecek bir kadro olaylara muhatap olmuşlardır. Bir tarafta peygamberin sahabesinden ve tabiinden beşerler, o devirde devlet yönetimini elinde bulunduran Muaviye ve taraftarları, öteki tarafta ise ‘’Ehlibeyt’’ dediğimiz, peygamberimizin soyundan gelenler hilafet mevzuundan dolayı ihtilafa düşmüş yahut düşürülmüştür. Bu, Hazreti Osman Efendimizin katillerinin bulunması talebinden başlayarak, Cemel-Sıffin savaşları başta olmak üzere derinleşerek süren bir ihtilaftır.
Bugünden geriye baktığımızda bunu bir ihtilaf sebebi olarak kaşıyıp buradan yeni hizipleşmeler çıkarmak yerine, ibret nazarıyla bakılarak bu hadiseden ders alınması gerekir. Nasıl olabiliyor da peygamber sofrasından besin almış, peygamber meclisinde sohbet dinlemiş beşerler dışardan gelen etkilerle yahut şahsi mülahazalarla peygamber soyundan gelenlerin katline varan bir olayın içerisinde bulunabiliyor? Bu İslam tarihi açısından tahlilsiz bir düğümdür.
Kerbela hadisesinden itibaren tarafgirlik noktasında Hz. Ali üzerinde ağırlaşan bir ‘’Şia’’ anlayışı ortaya çıkmıştır. Bir kadro insanların, bu hizipleşme üzerinden akidevi temellerini de şahsen oluşturduğu Şia geleneği daha çok politik alanlarda kendini göstererek, politikleşerek, devlet idaresine tesir ederek hatta başta İran olmak üzere devletin şahsen idaresi noktasında dünyadaki farklı versiyonlarıyla karşımıza çıkıyor. Biz işin bu tarafıyla fazla ilgilenmiyoruz zira tarihte yaşanmış olayları bugünden geriye yanlışsız ne kadar kaşırsanız oradan o kadar yeni ihtilaflar çıkmaya devam edecektir.
Kerbela hadisesi edebiyata ve musikiye nasıl yansımıştır?
Kerbela Hadisesinde peygamber soyundan gelenlere bu türlü bir gadrin reva görülmesinden ötürü yazılmış olan şiirlere ve bu şiirlerin bestelenmiş formlarına genel olarak ‘’Muharremiye’’ diyoruz.
Geçmişten günümüze şairler bu hususta birçok şiir kaleme almıştır. Mesela Fuzuli, Hazreti Ali’nin Nehcü’l-Belaga yapıtını de kaynak alarak, olağanüstü yapıtı Hadikatü’s-Süeda’sında Kerbela hadisesini manzum olarak anlatmıştır. Ben de o şiirlerden kimilerini besteledim. Muharremiye sahibi pek çok divan şairimiz vardır. Şairler kesinlikle Ehlibeyte meveddet gayesiyle bir şiir yazma muhtaçlığı hissetmişlerdir.
Mersiye ve ağıt geleneği ile ilgili neler söylersiniz?
Ağıt ve mersiye okuma geleneği İslam ile başlayan bir gelenek değildir. Evvelki kültürlerde, hatta öteki dinlerde de var. Bir dinin sevgilisi, hatırı sayılır bir kişi, toplumun lideri öldüğü vakit yahut bir ailede cenaze olduğu vakit mersiyeler okunur, ağıtlar yakılır. Bu gelenek bize de tıpkı halde intikal etmiştir. Anadoludaki cenazelerde bir bayan babasına sadece ağlamaz. Ağlarken birebir vakitte onu vasfeden, doğaçlama bir şeyler de söyler. İşte buna ağıt denir. Ağıt ve mersiye geleneği peygamberimizden evvel de vardı. Ondan ötürü ölülere aşırılıkla ağlanmaması, feryad ü figan edilmemesi yahut bu şekilde onları methederken işin ucunun kaçırılmaması konsunda tembihler vardır hadislerde. Demek ki bu eski bir gelenek.
Bu mersiye ve ağıtlara neden Muharremiye denilmiştir?
Ağıtların Muharremiye ismini alması Kerbela hadisesinin Muharrem ayında vuku bulması sebebiyledir. Muharrem ayı Kur’an-ı Kerim’de haram aylardan biri olarak zikredilir. Muharrem ayı birebir vakitte, Hz. Adem’den itibaren bir ekip kıymetli olayların kesiştiği bir aydır. Peygamberimizin hicretinden sonra birinci Muharrem ayı yılbaşı olarak kabul edilmiştir. Onun için bizim hicri yılbaşımız Muharrem ayının birinci günüdür.
Biraz önce bahsettiğim üzere bu mersiye ve ağıt geleneği bugün de devam etmektedir lakin mersiye diyince; aktüel olarak vefat eden rastgele biri üzerine okunmuş olan ağıtları değil de, literatürdeki manasıyla; Muharrem ayında, Kerbela hadisesinde efendimizin soyundan 72 canın şehit edilmesinden dolayı yakılan ağıtları ve mersiyeleri kastediyoruz.
Tasavvuf ehli bu soruna nasıl yaklaşmıştır?
Klasik periyot tasavvufi anlayışımız dikkate alındığı vakit divan sahibi bütün mutasavvıf şairlerimiz hangi tarikten olurlarsa olsunlar, soruna Ehlibeyt muhabbetinin bir Kur’an buyruğu olduğu temelinde yaklaşmışlardır.
Her ne kadar Şianın farklı fraksiyonları ve bugün Bektaşi-Alevi diye tabir edilen kümelerin politik, ayrıştırıcı kimi anlayışları olsa da bizim tasavvufi geleneğimiz ve hatta Ehlisünnet geleneği bu hususlara Kur’an temelli bakmıştır.
Muaviye’yi kötülemek, ona küfretmek ya da ayrıntılarda boğulmak yerine Ehlisünnetin baz aldığı birtakım hareket noktaları var. Bunları şöyle sıralayabiliriz; Peygamberimize salavatı Allah emretmiştir. Peygamberimiz de kendisine nasıl salavat getirileceğini ashabına şahsen öğretmiştir. Bu salavatın içerisinde ‘’alihi ve ashabihi’’ formunda bir söz geçmektedir. Benim de çok önemsediğim birinci temel nokta burası.
İkincisi; bütün namazların bitimindeki son oturuşta Salli ve Barik dualarını okuyoruz, bunları okumadan bizim ibadetimiz tamamlanmıyor. Bu da namazı kendine farz bilen bütün müslümanlar için bir öbür ortak paydadır.
Üçüncü ve son olarak ise Rabbimizin, Kur’an-ı Kerim’de, Azab müddeti 33. Ayeti kerimede geçen ‘’Ey Ehlibeyt! Allah sizden günahı gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor’’ ilahi buyruğu ve peygamberimizin bu bahis ile alakalı hadis-i şerifleri Kerbela hadisesine birleştirici bir nazarla bakmamızı gerektiren temelleri oluşturuyor.
Peki ayrışmalar nereden kaynaklanıyor?
Bugünün ayrışma noktası olarak öne sürülen hususlarından bir tanesi şudur; Kimi bölümlerce ‘’Hz. Ali taraftarlarını temsil eden yalnızca Şii geleneğidir, ona yalnız biz sahip çıkarız’’ deniyor.
Çok kadim bir gelenek olan hatta Osmanlı’nın bütün ordu geleneğini oluşturan bir tekkenin ismi son 50 yıl içerisinde getirilip Bektaşilik-Alevilik kavramıyla birleştirilerek bugünkü temsiliyetin odak noktası haline getiriliyor. Bu siyasi bir yaklaşımdır. Olayın aslı bu türlü değildir zira ‘’Bektaşiyye’’ yani Hacı Bektaşı Veli’nin ihdas etmiş olduğu bu yol, tıpkı Kadiriyye, Rifaiyye, Mevleviyye, Melamiyye üzere bir tasavvufi yoldur. Evet, Ehlibeyt ile ilgili telaffuzların daha fazla olduğu bir yaklaşımdır fakat asla Ehlisünnet geleneği içinde gelişmiş olan fraksiyonları reddeden bir bakış açısı değildir.
Bu noktada gözümüze çarpan en değerli hadiselerden biri; mesela Nakşibendiyye tarikatında cehri zikir yoktur, olmamasına karşın, Nakşiyye’den divan sahibi mutasavvıf şairlerimizin divanlarında Muharremiyeler vardır. Bunun son temsilcilerinden biri Alvarlı Efe Hazretleridir. Alvarlı Efe Hazretlerinin divanında Muharrem ile ilgili tahminen 40’a yakın şiir vardır.
Göründü hilâl-i mâh-ı Muharrem
Âdem ağlar Havvâ ağlar Şît ağlar
N’oldu Kerbelâ’da zât-ı mükerrem
İdrîs ağlar Sâlih ağlar Nûh ağlar
Şeklinde ağlar redifli uzunca bir şiiri vardır.
İmâm-ı ümmetem bugün
Cem oldu ümmet gün-be-gün
Aldatdız beni gûn-â-gûn
Bugün mâh-ı Muharrem‘dir
Bunlar Alvarlı Efe’nin şiirleri. Malumunuz, Şah Yanılgıyı yani Şah İsmail, bu mevzuda hem epeyce ileri fikirleri, hem de şiirleri olan bir zattır. Şah Hatayi’nin mersiyeleri bizim bütün tekkelerimizde okunur, bir düşmanlık güdülmez.
Örnek vermek gerekirse;
İptidadan yol sorarsan Yol Muhammed Ali’nindir Yetmiş iki lisan sorarsan Dil Muhammed Ali’nindir
Şah Yanılgıyı hasta inler Cümle alem anı dinler Nur olmuş aleme dolar Gün Muhammed Ali’nindir
Bu eser her tekkede okunur. Ehlisünnetin makul insanları bu işe düşmanlık zaviyesinden bakmamış, tefrika karıştırmamıştır.
Bu şiir ise yeniden Alvarlı Efe Hazretlerinindir; Der-i dergâh-ı Mevlâ’da muhibb-i hânedânım men Ezelden bezm-i vâlâda muhibb-i hânedânım men Muhammed âleme rahmet Alî’dir deryâ-yı himmet Hasen’dir meşrık-ı şefkat muhibb-i hânedânım men Bu şiir çok enteresandır. Alvarlı Efe Hazretleri kendisini efendimizin hanedanının bir ferdi olarak görüyor. Şiire peygamberimiz ile başlıyor ondan sonra Hz. Hasan’dan bahsediyor daha sonra Hz. Hüseyin efendimize geliyor ve orada muazzam bir vahdet örneği sergiliyor. Birtakım beşerler Hz. Hüseyine taraftar olunca dört halifeyi reddediyor, öteki taraf da onları reddediyor. Ancak bakın Alvarlı Efe Hazretleri bütün ümmeti birebir safta nasıl cem ediyor;
Çihâr-yârler mübeşşerdir sahâbe daima mutahherdir
Muhabbet bir mücevherdir muhibb-i hânedânım men
Bütün bu ümmet-i Ahmed muhibb-i Zât-ı Muhammed
Erişe LUTFÎ’ye rahmet muhibb-i hânedânım men
Ehlisünnet tariklerindeki beşerler sıkıntıya bu kadar toparlayıcı yaklaşıyor.
Hatırınızda olan Muharremiyeler ve Muharremiye şairlerinden birkaçını bizimle paylaşabilir misiniz?
Amasyalı Mir Nigari, Pir Sultan Abdal, Hacı Bektaşı Veli, Ahmed Kuddusi Hazretleri üzere bu işi hayat ideolojisi olarak benimseyen daha pek çok zaatın bu bahiste şiirleri vardır.
Mesela;
Zâlimler el urup daima şemşîr-i can-rubâya
Kasd ettiler serâpâ evlâd-ı Mustafâ’ya
Devrân olup müsâid ol kavm-i bî-hayâya
Îsâl olundu bî-dâd ser-hadd-i intihâya
Kimler eder tahammül yâ Rab bu ibtilâya
Âmâc edip bedenin bin nâvek-i kazâya
Düştü Hüseyn atından sahrâ-yı Kerbelâ’ya
Cibril var haber ver Sultân-ı Enbiyâ’ya
Şeklinde devam eden Kazım Paşa’nın çok meşhur olmuş bir Muharremiye’si vardır. Hür üslupta okunur. Bilhassa doğuda ve güneydoğudaki tekkelerde muharrem aylarında çokça okunduğunu görüyoruz.
Bir diğer örnek; Toli Hızır Çelebi isminde Zeyniyye tarikatının kurucusu birebir vakitte Pir Vefa Hazretlerinin de piri olan bir zat vardır. Hacimli bir de divanı vardır. O divandan benim bestelediğim bir şiir ise şöyle;
Dergah-ı Ali’den yetişti kederine derman
Sana erdi ulu devlet, bilenler oldu daima hayran.
Yine Fahir Baba isminde meşhur bir zat var. Onun da çok değerli bir yapıtı vardır;
Şahım Ali Aba’ya Girenlere Aşk Olsun Meydan-ı Morteza’ya Girenlere Aşk Olsun
Meydan Bir Özge Yerdir Bilmek Anı Hünerdir Erkanı Erenlerdir Girenlere Aşk Olsun
Koç Kuzulu Bir Koyun Olup Sıkıntısından Soyun Orda Mürşide Boyun Verenlere Aşk Olsun
Bu Yol İnceden İnce Kılıçdan Da Sertçe Mürşid Nasihatince Gidenlere Aşk Olsun
Tevellayı Gönülden Getirdi Fahir Lisandan Mürşidi Can-ü Lisandan Sevenlere Aşk Olsun
Bunlar çok meşhur olan şiirler ve meşhur olan eserler.
Bir bestekar için muharremiye bestelemek ne mana tabir eder?
Bütün bestekarların Muharremiye’si var mıdır? Hayır yoktur. İlla bestelenecek formunda bir kural yok lakin müzik deryasına dalıp da beste yapan ve dini bir tasası olan insanların yolu kesinlikle oraya düşmüştür. Bestelemeseler bile tekkelerde okumuşlardır.
Tekkelerde Muharrem ayı nasıl karşılanmıştır?
Bir kez Muharrem ayının birinden itibaren cehri zikir yapan bütün tekkelerde ritim aletleri gizleniyor. Ritimle birlikte hiçbir şey okunmuyor. Onun gulgule ve debdebe olduğu ve Kerbela şehitlerine saygısızlık olduğu düşünülüyor. Bunun üzere daha bir çok hürmet ve ihtiram nişanesi örneklerimiz vardır.
Bu hürmet anlayışından ileri gelen davranışların toplumda da tezahürleri var mıdır?
Mâh-ı Muharrem oldu meserret harâmdır
Mâtem bugün şerî’ate bir ihtirâmdır
diyor ya Fuzuli, halkımız da bu ayda matemin şeriata bir hürmet tabiri olacağının farkına varmış ve çok ince davranışlar sergilemiştir.
Elbette bu ay içerisinde oluşmuş çok kıymetli gelenekler var. Mesela bir çocuk sokakta oynayıp koşarak konuta su içmeye geldiği vakit annesi bardağın tabanında birkaç yudum su veriyor. Çocuğun harareti var tabi, tekrar su istediği vakit annesi; ‘’Hayır evladım matem ayındayız, muharrem ayındayız çok su içmek edebe aykırı’’ diyor. Bu olay muharremin toplumda da birtakım gelenekler vesilesiyle işlenmesinin bir tezahürüdür.
Günümüzde muharremiye çalışmaları ne durumda?
Kısa bir tarihçe yapalım bununla ilgili. Bundan 20-25 sene evvel Muharrem konseri yapalım dediğimizde açıkçası bu kulağa korkutucu bir teklif olarak gelirdi. Zira bu cins şeylerle uğraşanlar adeta yaftalanır, bir kümenin temsilcisiymiş üzere etiketlenirdi ondan ötürü da beşerler korkarlardı. Lakin benim, bu Muharremiyelere daldıkça şöyle bir derdim oldu her vakit; biz orta yolda, birleştirici, temel bir ideoloji ortaya koyup, İslam kaynaklarının bize öngördüğü, fırkalaşmaların aşırılıklarını bir kenara koyup birleşmemiz gereken noktalarda bir ortaya gelelim ve ortak paydada bir iş çıkaralım. Mesela Salavat-ı şerife konusunda herkes hemfikir, Kur’an ayeti konusunda herkes hemfikir, tahiyyata oturduğumuz vakit Salli ve Barik duaları konusunda hemfikir. Bunlar herkesin hemfikir olduğu bahisler.
Bu minvalde biraz evvel örneklerini verdiğim, hem peygamber evladını ve hanesini hem de Ehlisünnet geleneği ortasında onlara duyulan muhabbeti yanlışsız yansıtacak yapıtları bulup bunlarla programlar yapmaya başladık. Bir devir çok hızlandı. Muharrem ayında, bilhassa Muharrem ayının ortalarına gerçek yaklaştığımızda malumunuz Muharrem orucu tutuluyor, o günleri geçtikten sonra ayın sonuna kadar bilhassa birtakım yerlerde adeta ihtifal üzere programlar yapıldı. Biz bu programları Alevi vatandaşların yaşadığı bölgelerde, onlar tarafından bestelenmiş yapıtları de okuyarak yaptık. Konserlerde hedef yalnızca Bektaşi nefeslerini okumak değildi. İçeriklerini anlatmak. Aslında derdim buydu. Yani bu beşerler bize ne anlatıyorlar?
Biz bunları nasıl dinleyelim? Nasıl Ehlibeyti seven Müslümanlar olalım? En kıymetlisi de bu. Bütün programlarımızda bu soruların peşine düşerek hareket ettik. Yapıtları okurken her vakit muhtevalarını anlattım. Son 3 yıla kadar da Muharrem aylarında kesinlikle 3-5 tane program yapardık ama pandemi ile başlayan süreçten bu tarafa bu işleri pek yapamadık. Türkiye’de, bu mevzularda en çok çalışmış olan kardeşlerinizden bir tanesiyimdir herhalde. Türlü isimlerden 100’e yakın sırf Muharremiye bestem vardır.
Muharremiyeler ile alakalı müstakil bir albümünüz var mı?
Müstakil bir albüm çalışmam yok ancak çeşitli albümlerimizin içerisinde okumuş olduğumuz birçok Muharremiye var. Mesela Sezai Gülşeni Hazretlerinin ‘’Ey Şehid-i Kerbela’ya Ağlayan, Ağla Matemdir, Muharremdir Bugün’’ biçiminde bir ilahisi vardır. Klasik üslupta bestelenmiş ve çok okunan Uşşak bir mersiyedir. Bu yapıtları okumayı bu işe karşıt bakan insanların bakışını törpülemek ve işin gerçeğini göstermek açısından bir görev telakki ediyorum. Bu yüzden bu besteleri yaptım aslında. Bunları televizyonda da okuyup bu halde anlatıyorum.
Muharremiye bestelerinin klâsik manada bir çerçevesi var mıdır?
Tabi, yapıtların oynak olmaması daima tercih edilmiş ve o denli de yapılmıştır. Daha çok didaktik ve ağırbaşlı eserler olmuştur. Hatta buna bilhassa dikkat ettim; bestekarlar Muharremiyeleri çoğunlukla olağan zikir ritminde bestelememişlerdir. Hatta ve hatta birtakım eserler, muhtemelen ‘’zikirde kullanılmasın, müstakil olarak okunsun’’ kanısıyla zikirde kullanılamayacak olan Curcuna, Aksak, Yürüksemai üzere yollarla bestelenmiştir. Beste yapılırken debdebeden, gulguleden uzak durulmaya çalışılmış, bir sakinlik aranmış, hüzün ve matem havası korunmaya çalışılmıştır.
Kerbela hadisesini musiki üzerinden takip etmek isteyen okurlarımıza 3 eser önerecek olsanız bunlar hangi eserler olurdu?
Öcelikle Kerbela hadisesini çok dramatik bir havada anlatan kimi eserler var. Bu kadar dramatize etmeye gerek var mıydı? Tahminen o seviyedeki manaya gücüne sahip olan insanlara bu halde anlatılabilirdi ancak bizim baktığımız pencereden bu kadar dramatize etmeye gerek yok diye düşünüyorum. Zira burada, haklı bir duruş ve hakkı söyleyen bir kıyam sonucunda şehadet var. Dramatize edelim derken bu duruşu bazen ıskalayabiliyor, sorunun özünden kopabiliyoruz. Lakin birkaç eser önerecek olursam; 1- Şah Yanılgıyı – İbtidadan Yol Sorarsan 2- Ali Almış Sancağını Eline 3- Şehitlerin Serçeşmesi Hasan ile Hüseyindir
Kendi bestelerinizden önerebilir misiniz?
Tevhid Halkası albümünde güftesi Mehmet Faik Erbil’e ilişkin ’Aşk Alim Hu Hu’’ diye bir eser vardır, bu eser çok sevilmişti. Bir de az önce bahsettiğim güftesi Alvarlı Efe’ye ilişkin ‘’Muhibbi Hanedanım Men’’ bestemi tavsiye edebilirim.
*Bu röportaj 03.08.2022 Çarşamba günü Mehmet Kemiksiz’in Üsküdar’daki ofisinde 45 dakikalık bir ses kaydından deşifre edilerek hazırlanmıştır.