Etimoloji nitekim şahane bir bilim. Günlük hayatta kullandığımız sözcüklerin kökenine indiğimizde bizi sürprizlerin karşıladığını görüyoruz. Sizin de etimolojiye ilginiz varsa vakit kaybetmeden içeriğimize geçelim.
Yararlanılan kaynaklar: TDK, Vikipedi, ekşi kelamlık, Türkçenin Diriliş Hareketi, etimolojiturkce.com
1. Kel alaka üzere dursa da “köpek” ve “köpük” sözcüklerinin de etimolojik ilgisi var.
2. “Tavşan” sözcüğü, Eski Türkçede “tavış”tan geliyor.
“Tavış(mak)”, seğirtmek(hızla koşmak) anlamındadır. “-gan” ise fiilden isim yapan bir ek. “Tavışgan“, günümüze kadar tavşan olarak evrilmiş.
Ekleme: “tavış-” kökünün bir varsayım olduğunu belirtelim.
3. “Gavat” sözcüğü, eşlerinin öteki erkeklerle yatmasına müsaade veren erkekler için kullanılıyor. Pekala, nereden geliyor ki bu sözcük?
Şah I. Kavat, 488-531 yılları ortasında Sasani İmparatorluğu’nun hükümdarıydı. Bir Zerdüşt mezhebi olan Mazdekizm’i seçen bu hükümdar, bu mezhebin önderi Mazdek’e hürmetini göstermek için eşinin Mazdek ile yatmasına müsaade vermiş. O periyottan bu yana İran taraflarından bize de geçen bir sözcük haline dönüşmüş.
4. İngilizcedeki “crime” sözcüğünün aslında “cürüm” sözcüğünden gelmesi.
“Cürüm” sözcüğü yerine daha çok “suç” sözcüğünü tercih etsek de bu sözcük lisanımızda sıkça kullanılmaya devam ediyor. Arapça “crm“ kökünden gelir ve lisanımıza geçtiği üzere İngilizceye de geçmiştir.
Sözcüğün kökenine dair iranlı escort şöyle bir niyet de var: Kökeni “crimne, cemere” üzere eski Frenk ve Latin sözcüklerden geliyor. 10-12. yüzyıllara kadar kullanımı var.
5. “Dudak” sözcüğünün “tutmak” sözcüğü ile olan bağı:
“Dudak” sözcüğü eski metinlerde “tutak” biçimiyle kullanılmıştır. Bu haliyle “gaga” manasında kullanılmış olan sözcük vakit içerisinde hal değiştirerek “dudak” halini almıştır.
6. “Göz” sözcüğü, Eski Türkçedeki “gö”den türemiştir. “Gö”nün manası “yuvarlak”tır ve “göz, göl, gök ve hatta göt” sözcükleri birebir köke dayanır.
Bu bilginin kaynağı üniversite hocamdır, ne kadar doğrudur bilemiyorum lakin sağlam adamdı. (Bazı kaynaklarda “gö”nün çukur manasına geldiği söylenmiş.)
Düzeltme: Eski metinlerde bu sözcüklerin birinci hali “köl, köz, kök” olarak da geçiyor. “Gö-“den türedikleri de bir varsayım olabilir.
7. “Yaprak” ve “yorgan” sözcükleri ortasındaki bağ:
İkisi de “örtmek” manasındaki “yapurmak” hareketinden türemiştir. “Yapurak”, yaprağa; “yapurgan” da yorgana dönüşmüştür.
8. “İsot”un ismi “issi ot”tan gelir. “İssi”nin manası “yakan, sıcak” demektir. “Sıcak” sözcüğü de buradan gelir; “issi-cek”
9. Fincedeki “kalabaliikki” sözcüğü, Türkçedeki “kalabalık” sözcüğüyle birebir manaya gelir.
“Kalabalık” sözcüğünün Türkçeden İsveççeye, oradan da Finceye geçtiği iddia ediliyor. Lakin asıl şaşırtan olan bu değil; değişiklik Türkçede anlamsız olan “kala”nın Fincede “balık” manasına gelmesi. Tıpkı manaya gelen misal sözcüklerin ikisinde de “balık” geçiyor farklı bir formda.
10. Yalnızca harf olarak benzedikleri düşünülse de “sancak” ve “sancı” sözcükleri tıpkı kökten geliyor.
Uygurcada “sançığ”; “ucu sivri keçiören escort şey, kanca” manasının dışında “karın ağrısı, sivri ağrı” manasına da gelir. “sanç-“, “saplamak, sokmak” fiilinden “-ığ” sonekiyle türetilmiştir.
11. “Kumral” sözcüğünün kökü, Eski Türkçeye uzanıyor.
Eski Türkçede kestane rengi “konur(kongur)”dur. Bu sözcüğün manası kaynaklarda “yanık al, yağızımsı al” diye verilmektedir. “Konur” + “al”, vakitle “kumral” olmuştur.
12. Bizdeki “kolonya” sözcüğü, Almanya’nın Köln kentinin Fransızcada “Colognia” olarak geçmesine dayanıyor.
Tarihi Macarlara uzanan kolonya, Köln’de bugünkü haline yakın halde pazarlanmaya başlanınca bir parfümcü “Köln Suyu” manasına gelen “Eau de Cologne” ismini vermiştir.
13. Bayrak, Türkçe bir sözdür ve “badruk” sözcüğünden gelir. Sonraları “batırak” olmuştur ve günümüze bu haliyle ulaşmıştır.
Toprağa(yere) batırıldığı için “batırmak”tan geldiği düşünülebilir fakat Eski Türkçede “-ak” diye bir ek bulunmuyor.
Düzeltme: Türkçede “-ak” eki bulunuyor.
14. İngilizcede “erkek kardeş” manasındaki “brother” sözcüğü ile bizdeki “birader” sözcüğü birebir etimolojik kökene dayanıyor.
İngilizcedeki ve bizdeki bu sözcükler, Farsça “birādar” sözcüğünden alıntıdır. Farsça sözcük Eski Farsça ve Avesta(Zend) lisanında birebir manaya gelen “brātar” sözcüğünden evrilmiştir.
Bu sözcük Sanskritçe birebir manaya gelen “bhrātar” sözcüğü ile eş kökenlidir. Sanskritçe sözcük Hintavrupa Anadilinde tıpkı manaya gelen yazılı örneği bulunmayan “bhrāter” biçiminden evrilmiştir.
15. “Karalama” manasında kullandığımız “müsvedde” sözcüğü Arapçadan geliyor.
Sözcüğün kökü “svd“den gelir ve “esved” sözcüğü “siyah” manasındadır.
16. Eski Türkçeden gelen “gömlek” ve “gönül” sözcüklerinin ortalarındaki enteresan bağ:
“Gönül” ve “gömlek” sözcüklerinin eski biçimleri “köngül” kızılay escort ve “könglek“tir. “Köngül” sözcüğü “göğüs” manasına gelmektedir. Bu sözcüğe getirilen “-ek” ekiyle “göğüslük, göğsü kaplayan giysi” manalarını kazanan sözcük “köngülek”, evvel “könglek”e ve yüzyıllar içerisinde de “gömlek” haline dönüşmüştür.
17. Kayseri isminin kökenini okurken; “kaiser” sözcüğünün Olağan Şüpheliler sinemasındaki “Keyser Söze” karakteri ile bir alakası var mıdır diye düşündüm, biraz araştırdım ve sonuç:
Sineması izlemeyenler için büyük spoiler olacak lakin yazamadan edemiyorum:
Sinemanın DVD’sindeki “yönetmenle yapılan geyikler” kısmında “Keyser”in manasının Almancadaki “hükümdar” sözcüğünden geldiği söyleniyor. “Kelama” ise Kevin Spacey’nin kullandığı “Verbal” isminin Türkçe karşılığı olan “kelamlı“den geliyor, ki zati bu karakterin Türk olduğu söylenmişti. Yani “Verbal”ın Türkçe karşılığını düşünsek, sinemanın sonunu iddia edecekmişiz.
18. Farklı lakin gerçek: Kayseri kentimizin ismi Roma İmparatoru Sezar’dan geliyor.
Roma İmparatoru Sezar(Caesar) öldükten sonra, oğlu Augustus(Ağustos sözcüğü de buradan gelir) onu onurlandırmak ismine kendi isminin başına bir unvan olarak “Caesar“ı eklemiştir.
Vakitle bu unvan kalıplaşmış ve “Roma İmparatoru” manasına gelmeye başlamıştır. Romalılar, Anadolu’yu ele geçirdiklerinde eski ismi Mazaka olan Kayseri’ye periyodun İmparatoru Caesar Tiberius ismine “kralın şehri” manasına gelen “Caesaria” ismini vermişlerdir.
Daha sonra Araplar “Kayseriya” demişlerdir, Osmanlı devrinde “Kayseriye” olmuştur ve Cumhuriyet’ten sonra Kayseri’ye dönüşmüştür.
Ayrıyeten Almancada “hükümdar” manasında kullanılan “kaiser”(kayzer) de tıpkı kökten türemiştir.
19. Hindi demişken… Bu kuşun Hindistan’dan gelmesi nedeniyle kuşa “Hint kuşu” denmiştir.
Bu isim, sonrasında “Hint ülkesinden gelen” manasında kısaltılarak hindiye dönüşmüştür. Burada bir aşağılama kelam konusu değildir.
20. “Baharat” sözcüğü Hindistan’dan gelir. Hindistanlılar ülkelerine “Bharat” derler.
Baharatlar Hindistan’dan yayılmıştır. Hindistanlıların ülkelerine verdikleri Bharat ismi, eski efsanevi hükümdarlarından biri olan Bharata’dan gelmekte. “Sevgiyle anılan” demektir. Kendilerini onun soyundan saymaktadırlar. Lakin tüm dünya onlara Hindistan(India) diyor. Bu isim, Indus Irmağından geliyor. Eski Farsçada Hinduš, Sanskritçede Sindhu diye geçer. Hindistan sözcüğü Farsçadan lisanımıza geçmiştir ve “Hindusluların ülkesi” demektir. Sanıldığı üzere “hindi” kuşu ile ilgisi yoktur.
21. Pekala, hindiye İngilizcede neden “turkey” diyorlar?
Bu bahisten öteki bir içerikte kelam edilmişti lakin mevzu buraya geldiği için kısaca bahsedelim:
Batılılar bu kuşu Türk tüccarlardan almışlardır. Bu yüzden İngilizler bu kuşa “Türk kuşu” manasında “turkey” demişlerdir.
Lakin Türk ülkesi için 14. yy’dan evvel Latinceden aldıkları Turchia sözcüğünü kullanan İngilizler, nedense sonrasında kuşa verdikleri ismi ülkemize de vermişler.
Keşke Turchia olarak kalsaymış.