İbn Haldun’un kaleme aldığı “Mukaddime”nin “Umranın Dünyanın Bir Kesiminden Öbürüne Yer Değiştirmesi” başlığını taşıyan kısmında kimi Avrupa ve Türk milletlerinin gelişmesi hakkındaki görüşleri yer alıyor.
İbn Haldun ve Mukaddime uzmanı Faslı Prof. Abdüsselam Şeddadi’nin Mukaddime’nin el yazma nüshaları üzerinde çalışırken karşılaştığı o kısım, İbn Haldun’un gelecekle ilgili öngörülerini gözler önüne seriyor.
Mevzuya ait açıklamada bulunan, muharrir ve tercüman Cemal Aydın, “Umranın Dünyanın Bir Kesiminden Öbürüne Yer Değiştirmesi” başlığını taşıyan o kısımda İbn Haldun’un ileride birebir gerçekleşecek olan kimi öngörülerde bulunduğunu söyledi.
Aydın, Timaş Yayınları’ndan çıkan Mukaddime’yi “Mukaddime/Evrensel Tarihe ve Toplum Bilimlerine Giriş” ismiyle tekrar çeviri ettiğini ve kelam konusu kısmın de kendi yaptığı çeviride yer aldığını belirterek, yapıtın birinci kısmının sekizinci başlığı olan “Umranın Dünyanın Bir Modülünden Öbürüne Yer Değiştirmesi” kısmına ait, şunları kaydetti:
“İlk yazdığı el yazmasında bulunan ve son derece değerli olan bu kısmı İbn Haldun, daha sonra yaptığı gözden geçirmeler ve düzeltmeler sırasında çıkarmıştır. Sebebini varsayım edebilmek güç. Halbuki bu başlık altında öne sürdüğü görüşler, yaptığı iddialar ve öngörüler, üniversal çapta bir ehemmiyete sahip. Zira burada ileri sürdüğü fikirler, daha sonra olduğu üzere gerçekleşmiştir. Türkçe ve öteki çevirilerde yer almayan bu çarpıcı kısmı Abdüsselam Şeddadi’nin araştırmalarına borçluyuz.”
Bu kısımda ayrıyeten İbn Haldun’un Güney ülkelerinin medeniyetlerinin çökmesine ve Kuzey ülkelerinde kimi Avrupa ve Türk milletlerinin medeniyetinin gelişmesine işaret ettiğine değinen Aydın, “Öte yandan, İbn Haldun’un Türkler hakkında çağdaşlarından çok farklı bir görüşe sahip olduğunu da öğreniyoruz. Prof. Şeddadi bu bahiste şöyle diyor, ‘İbn Haldun, ahir ömründe, İslam’ın tekrar şahlanışının Türkler tarafından gerçekleştirilebileceğini ümit ediyordu, meğer onun çağdaşları bu şahlanışın fakat Allah’ın göndereceği bir mehdi sayesinde olacağını düşünüyorlardı'” dedi.
İbn Haldun’un yazdığı “Umranın Dünyanın Bir Kesiminden Öbürüne Yer Değiştirmesi” kısmında yer alan sözler ise şöyle:
“Zamanımızda, umranın/medeniyetin güneyden kuzeye bir çeşit yer değiştirdiğini gözlemliyoruz. Yemen, Tübbalar vaktinde ve daha evvelki zamanlarda İsim, Semud, Himyer ve Tübba üzere Arapların sahip olduğu büyük bir devletin merkeziydi. Tıpkı biçimde, Arap Yarımadası da İsim kavmi ve başka halklar sayesinde çok gelişmiş bir umrana sahipti. İsrailoğulları devrinde Suriye’nin durumu da böyleydi. Buranın umranı Medyenler, Lut’un oğulları, Amalika, Romalılar, Filistinler ve Kenanlılar üzere milletler ve kabileler sayesinde son derece ileri seviyedeydi. Mısır toprakları Kıptiler ve Ham oğlu (Hz. Nuh’un torunu) Baysar’ın oğulları ile birebir durumdaydı. Mağrip umranı da Kenan oğlu Maziğ oğlu Berberiler sayesinde gelişiyordu. Genişliği Sudan’dan Akdeniz’e, uzunluğu da Sus’tan İskenderiye’ye kadar kesintisiz olarak yayılıyordu. Bütün bu bölgelerde Tübbalar, İsrailoğulları, Kıptiler, Persler, Romalılar üzere büyük devletler vardı. Kuzey, o vakitler hem umranı hem de Türklerin, Frenklerin (Avrupalıların) ve Slavlarınkiler üzere devletleri bakımından (Güney’e göre) düşük durumdaydı.
Bugün durum bilakis döndü. Irak’ta İslam’ın ve halifeliğin başşehri olan Bağdat’ı ele alalım, Harabe halindedir, halbuki evvelce Bağdat yaklaşık 50 kentten meydana geliyordu. Bu kentler tek bir bina kütlesi oluşturacak kadar birbirlerine yakındılar. O kütle içinde Bağdat’ın kendisi, Darüsselam, Risafe, Samerra vb. vardı. Bağdat’ın etrafı öbür kentlerden daha kalabalıktı. Birebir durum, Arapların İslam devrindeki öbür kentleri ortasında, mesela Kufe ve Basra ve İfrikıye’nin baş kenti Kayravan için de geçerliydi. Kayravan kentinin yerleşim alanı birbirine bağlı yirmi beş kentten oluşuyordu, Rakka, Mansuriyye, Kayravan, Kasrulkadim… İfrikıye’de Mesile, Tahart, Tübne, Beğaye, Ticist, Kal’a, Setif üzere birçok kasaba ve kent vardı. Berka’nın ve Berka, Zevile, Lebde ve gibisi üzere komşu merkezlerin yerleşim alanı için de tıpkı durum kelam konusuydu. Bu tıpkı vakitte Orta Doğu’nun şu kentleri ve baş kentleri için de böyleydi, Şelif, Mtice, Hamza, Tahart, Mersa-deccac, el-Hadra, Zerka, Kasr Acise.
Güney’in, Yemen, Hicaz, Mısır, Mağrip ve Arap Irak’ındaki bütün umranı/medeniyeti çöktü ve harabeye döndü. Bu bilhassa Mağrip için çok daha doğrudur. Umranının izlerinden çok azı kaldı. Bu kalanlar da yalnızca kıyı boyunca ve topu topu iki günlük bir yürüyüş genişliğindeki dar bir şerit üzerinde uzanmakta. Bütün bu bölgelerdeki devletler, umranlarının zayıflaması yüzünden, eski güç ve kudretlerinin açık ve net bir biçimde çöktüğünü gördüler. Kuzey ülkelerine gelince, kimi Frenk ve Türk milletlerinde olduğu üzere, onların umranlarının geliştiğini ve devletlerinin de güçlü olduğunu öğrendik.
Kültür tahminen de güneyden kuzeye yanlışsız yer değiştiriyordur. Güneyde ve güney bölgelerinde oluşan bu boşluk, daima bu türlü kalmayacak, kesinlikle doldurulacaktır. Bu boşluk, ya dünyevi tezahürlerle ve görünürdeki umranın durumuyla açıklanabilir. Münasebetiyle da bu direkt doğruya Arapların hükümranlıklarının ve tahakkümlerinin bir sonucu olabilir. Zira onların tavırları ellerinin altındaki ülkelerin yıkımına yol açmıştır, ya da semavi tezahürlerle izah edilebilir. Astrologlar, bu hususta birtakım görüşler ileri sürmüşlerdir, ama burası onların detaylı olarak sergilenmesinin yeri değil. Allah dilediğini yapma kudretine sahiptir.”