Hasbahçe: Osmanlı Kültüründe Bahçe ve Çiçek kitabının muharriri Prof. Dr. Nurhan Atasoy ile kültürümüzde çiçekleri ve bahçe dizaynlarını konuştuk.
Osmanlı bahçe ve çiçek kültürü üzerine çalışmaya nasıl karar verdiniz?
Ben çok çiçek seviyorum, bu çiçek ve bahçe merakım aileden geliyor aslında. Ayrıyeten daima bahçeli meskenlerde büyüdüm. Osmanlı sanatı çalışmalarımla çiçek ve bahçe merakım birleşti. Sonra Osmanlı bahçelerini merak ettim. Birtakım hoş kitaplar vardı: Mesela Sedad Hakkı Eldem’in “Türk Bahçeleri” isimli kitabı, daha çok 19. yüzyıl bahçeleri ve bahçe mimarisini ele aldığı pek güzel bir eserdi. Ondan da çok faydalandım fakat ben asıl dikkatimi minyatürlerdeki bahçelere yönelttim evvela. Benim doktora çalışmam “III. Murad Surnamesi üzerineydi. Orada bahçıvanların yaptığı taşınabilir küçük bahçe modellerinin padişahın önünden geçişini tasvir eden minyatürler vardır. Onun için minyatürlü yazma yapıtların neredeyse tamamını elden geçirdim. Zira ben doktora tezimde minyatürlerin tarihî bir görsel doküman olarak kullanılabileceğini ortaya koymuştum. Alışılmış bir de Osmanlı evrakları üzerine çalıştım. Ben maalesef Osmanlı dokümanı okuyamıyorum lakin dostlarım evrakları bulup çıkarıyor, ben de değerlendiriyorum, tahlil ediyorum. Bir de seyahatnameler çok değerli kaynaklardır. Zira yabancı gözüyle daha ayrıntılı ve yerli halkın görüp de söylemeye gerek duymadığı konuları yazıyorlar. O bakımdan yabancı gözüyle Osmanlı bahçelerinin anlatılması çok değerli. Bir de Avrupa ile bağları araştırmak üzere İngiltere’ye ve ABD’ye gittim. İngiltere’de Royal Horticultural Society’ye ve Washington DC’deki Dumbarton Oaks’un bahçecilik ve bahçe peyzajı kısmının inanılmaz varlıklı kütüphanelerinde çalıştım. Topladığım bilgileri bir ortaya getirerek “Hasbahçe”yi yazmaya çaba ettim.
BİR NUMARA GÜL
Pekala hocam yaptığınız araştırmalara nazaran Osmanlılarda en çok sevilen çiçekler diye sorsam?
Artık bir numara gül. Ondan sonra lale, sümbül ve zeren çiçekleri geliyor. Ancak Evliya Çelebi’nin de dediği üzere Hz. Peygamber’in terinin kokusu gül kokusuna benzediğine inanıldığından ‘gül’ün yeri oburdur. Bu çiçeklerin tasvir edildiği “şükufename” ve daha birçok hoş elyazması eser vardır. Mesela padişahlar ve şeyhülislamlar ortasında çiçeklere olağanüstü meraklı olanlar, özel çiçeklerin yetiştirilmesinde rol oynayanlar var. Şeyhülislam Ebussuud bu isimlerden biridir mesela. Bir de şöyle farklı bir şey var: Çiçek yetiştiren farklı statüden beşerler bir ortaya gelip adeta bir meclis kuruyorlar ve herkes kendisinin yetiştirdiği en hoş çiçeği getirip gösteriyor. Sonra da o çiçeğin niçin hoş olduğu tartışılıyor. Kimi sapı hoş, kimi çiçeği hoş, kimi yaprağı hoş diyor. Bütün bunlar uzun uzun konuşuluyor, akabinde çiçeğe bir isim veriliyor. Bunlar ekseriyetle çok şairane isimler oluyorlar ve o cins çiçek, artık o isimle anılıyor. Mesela Ebussuud Efendi’nin elde ettiği birinci lâle çeşidine “nûr-ı adn”, yani “cennet nuru” ismi verildiğini biliyoruz. Yani bizim harikulade güçlü bir çiçek kültürümüz var.
Pekala bir Osmanlı bahçesinde neler olur?
Benim başta minyatürler olmak üzere kaynaklardan öğrendiğim kesinlikle bahçede ağaç olarak selvi bulunuyor ve o selvilerin yanına meyve ağacı dikiliyor. Bunun sebebi de meyve ağacının ilkbaharda çiçek açması. Selvinin o koyu renginin önünde baharın açtığı çiçekler o kadar hoş görünür ki… Osmanlı minyatürlerinde de kesinlikle o selvinin önünde çiçek açmış bir ağaç vardır. Lakin daha sonraki yüzyıllarda saraylara Avrupalı bahçıvanlar geliyor ve Osmanlı bahçelerinde artık selvi dikilmiyor. Mesela dikkat edin Beylerbeyi, Yıldız ya da Dolmabahçe saraylarının bahçelerinde hiç selvi yoktur. Bir de Osmanlı bahçesinde Avrupa bahçeleri üzere toprağa müdahale çabucak hemen hiç olmaz. İstense yamaçlar kısmen düzeltilebilir lakin bu yapılmıyor. Kat kat bahçeler ve istinat duvarları yapıyorlar. Zira bahçe mimarisinden anlayan mimarların olduğunu biliyoruz. Bu saydıklarımdan sonra bir başka özellik su. Osmanlı bahçelerinde kesinlikle bir su olacak. Bahçe ya bir deniz yahut ırmak kenarında olacak ya da fıskiyeli bir havuz yapılacak kesinlikle. Bir de bahçe köşkü olacak. Benim burada anlattığım bahçe, hasbahçe. Yani padişahın bahçesi. Öbür bütün bahçeler de -yapanın imkânları dahilinde- padişahın bahçesine benzetilerek düzenlenirdi.
