Padişahın ihsanı olarak akide şekeri dağıtılırdı - Kadın Haberi

R. RÜVEYDA OKUMUŞ

Bayramların olmasa olmazı hiç kuşkusuz bayram şekerleri. Bugün artık eskisi kadar ilgi görmemesine karşın akide şekerleri bir vakitler bayramların vazgeçilmezleri ortasındaydı. Tahminen de bu yüzden bayram deyince akla daima akide şekeri gelmektedir.

Önümüzdeki günlerde idrak edeceğimiz Ramazan Bayramı münasebetiyle kültürümüzde akide şekeri geleneğinin nasıl yerleştiğinden kelam etmek istiyorum.

Bilindiği üzere Yeniçeri Ocağı ve öbür askeri sınıflara ulufe ismiyle üç ayda bir maaşlar tertip edilen bir merasimle dağıtılmaktaydı. Farklı bir teşrifatı bulunan bu merasimlerin hayli görkemli olduğunu belirtmek gerekir; ulufe günü divan-ı hümayun toplantısı yapılır, sadrazam ile devletin mülki ve idari amirleri Kubbealtı denilen yerde toplanır, padişah tahtına oturur ve daima birlikte ulufe dağıtım merasimi seyredilirdi. Divan toplantısında sadrazam evvel divan üyelerini selamlar ve çabucak sonra onlara başka farklı iltifatlarda bulunurdu. Bu görüntüyü dışarıdan seyreden birisi geniş bir coğrafyaya yayılan koca bir imparatorluğun bütün problemlerinin bir an unutulduğunu zannederdi. Ulufe dağıtımından sonra başta sadrazam olmak üzere Yeniçeri Ocağı askerleri ve derece sırasıyla divan halkına akide şekeri dağıtılırdı. Bu uygulama öteden beri yapılagelmekteydi ve adeta bir kanundu. Bu şekere “akide (bağlılık) şekeri” ismi verilmiştir.

Maltalı ressam Amedeo Preziosi’nin 1851’de resmettiği Şekerci Hacı Bekir

Topkapı Sarayı denilince yalnızca akide şekeri akla gelmemelidir. Sarayın Matbah-ı Amire kısmında yer alan Helvahanesinde akideden öteki çeşit çeşit şekerler, şerbetler ve reçeller üretilirdi. Bu üretim sarayın muhtaçlığını karşılamadığı durumda İstanbul’daki şekerci esnafından da istifade edilirdi. Şekerci esnafının sarayın şeker gereksiniminin yanı sıra Ramazan-ı Şerif’te ve bayramlarda yoksullara, çocuklara ve talebelere şekerleme dağıtarak sevindirmeleri halinde kendilerine nişan yahut madalya verilerek ödüllendirildikleri de görülmektedir.

AKİDE ŞEKERİNİN GÜNÜMÜZE İNTİKALİ

İstanbul’da akidenin bugünkü biçim ve niteliğini oluşturan ünlü şekerci Hacı Bekir’dir. Aslen Kastamonu’nun Araç ilçesinde olan Hacı Bekir Efendi, 1777’de Bahçekapı’da birinci şekerci dükkânını açmıştır. Hacı Bekir’den evvel de İstanbul’da akide ve lokum imal edilmekteydi. Hacı Bekir tarçınlı, güllü, portakallı, limonlu ve sakızlı akideler üretmek suretiyle İstanbullulara yeni tatlar sunmuştur. Hacı Bekir’in akide ve lokumlarının ünü saraya ulaşınca kendisi sarayın şekercibaşısı olarak görevlendirilmiştir. Şekerci Hacı Bekir’in şöhreti Osmanlı coğrafyasından Avrupa ve Amerika’ya yayıldığı üzere bugün de torunları hâlâ şekercilik mesleğini sürdürmektedir.

Sarayın dışında, Osmanlı halkı da bilhassa akide şekerine son derece düşkündü. Osmanlı’da akide şekeri düğünlerinin, kandiller, mevlidlerin ve tabi bayramların vazgeçilmeziydi. Akide şekerinin sadesi, güllüsü, fındıklısı, susamlısı, tarçınlısı, karanfillisi, nanalisi, limonlusu, misklisi uzunluk boy cam kavanozlarda dizilerek satılırdı. Akide şekeri bakır kazanlarda yeterlice kaynatılan şeker şurubunun 180 dereceye ulaşınca içerisine aromatik yağlar ve baharatlarla tatlandırılarak elde edilirdi. Mermer tezgâha döküldükten sonra makasla kesilerek form verilir ve cam kavanozlarda saklanan akideler külah ve kutulara konularak müşteriye sunulurdu. Osmanlı İstanbul’unda Bayezid, Fatih, Aksaray ve Bahçekapı Anadolu yakasında Üsküdar ve Kadıköy başta olmak üzere İstanbul’un meşhur semtlerindeki şeker ve şekerleme dükkanlarının yanı sıra büyük tablalar üzerine yerleştirdikleri renk renk şekerleri sokak ve caddelerde dolaşıp satan seyyar şekerciler de bulunurdu. Bu seyyar şekerciler bayram günlerinde mesire yerlerine çıkarak çocukların cümbüşü olurdu.

KÜLAHTA EN HOŞ İKRAM

II. Abdülhamid evresinde Ramazan Bayramı hasebiyle mektep talebelerine ve hocalarına, askeriye mensuplarına, Enderun-i hümayun görevlilerine, Darüşşafaka, Darülaceze’ye padişahın ihsanı olarak külahlarla akide şekeri dağıtılmaktaydı. Arşiv dokümanlarında yer alan bu konudaki pek çok yazışmada hangi esnaftan kaç külah şeker alındığı ve kimlere dağıtıldığı detaylı olarak görmek mümkündür. Mesela 1906 yılı Ramazan Bayramı’nda Darüşşafaka talebeleri ve hocalarına sultanın buyruğuyla iki bin külah şeker dağıtılmış Darüşşafaka müdürü Ali İstek Beyefendi bu ihsana teşekkür ederek memnuniyetini söz etmiştir. Tekrar II. Abdülhamid’in vaktinde 1876 Ramazan Bayramı münasebetiyle saray için şekerci Hacı Bekir Efendi’den satın alınan akide şekeri, badem şekeri, lokumlar ve çeşitli şekerlemelerin ölçüsü ve fiyatının yer aldığı arşiv evrakı de dikkate bedeldir.

Joseph Schranz’ın 1850’lerde Kapalıçarşı’da Şekerci bahisli gravürü.

SARAYDA İKRAM EDİLEN ŞEKERLEMELER

Abdülaziz Beyefendi, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri isimli yapıtında Osmanlı Sultanları’nın Rikab-ı Hümayun denilen bayram tebriklerinin kabul günlerinde sarayın kilercibaşısı ya da onun maiyetinde bir misyonlu tarafından padişahın ismine son derece süslü gümüş tepsilerde müzeyyen tabaklara konulmuş rahat-ı hulkum (lokum), badem ezmesi ve miskli akide şekeri ikram edilirdi. Konuklar hangisinden isterse tabaktan bir tane alırdı. Daha sonra kahvecibaşı ağa ve yanında bulunan vazifeliler sırma örtülü gümüş tepsilerle kahve ve şerbet ikram ederdi. Ramazan Bayramı namaz sonrası cami çıkışında kimsesiz çocuklara “şeker parası” ismiyle para verilirdi. Konaklarda, konutlarda de hane halkı ve konuklar için kâfi ölçüde kâğıt külahlara doldurulmuş ya da tepsilere konulmuş elvan şekerler ve şerbetler hazırlanırdı.

Son Posta gazetesi, 24 Ocak 1933.

Yıldız Porselen Şekerlik