Osmanlılarda matbu dinî kitap ve risalelerin peşine düşen Marmara Üniversitesi Bilgi ve Evrak İdaresi Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Filiz Dığıroğlu ile Dergâh Yayınları’ndan çıkan “Osmanlı’da Dinî Matbuat” isimli kitabı etrafında Kur’an basımını ve öbür dini içerikli yayınların halka ulaştırılması sürecini konuştuk.
Bu çalışmanın kıssası aslında bir keşifle başlıyor… Sizden dinleyelim?
Ben aslında Osmanlı’nın son devrinde kitap basım işinde öne çıkan ve Acem kitapçılar olarak da tanınan İranlı matbaacılar üzerine çalışıyordum. Osmanlı Arşivi’nde onlarla ilgili evraklara bakarken çokça dinî kitap bastıklarını ve hasebiyle Meşihat’ten, yani şeyhülislamlık makamından müsaade almaya çalıştıklarına dair dokümanlar gördüm. Meşihat’te müsaade süreçlerinin nasıl işlediğini araştırmak için bir gün Süleymaniye’deki Meşihat Arşivi’ne gittim.
ÇUVALLARDAN ÇIKAN DEFTERLER
Ne tıp evraklar var bu arşivde?
Meşihat Arşivi Osmanlı Devleti’nde şeyhülislâmlık makamının meydana getirdiği evrakların saklandığı bir kurum arşivi ve bugün İstanbul Müftülüğü uhdesinde. Daha evvel bu arşivin bir kataloğu yayınlanmıştı ve burada mushaf ve öbür dinî neşriyatın basımı ve kontrolü için kurulan Tedkik-i Mesâhif ve Müellefat-ı Şer’iyye Meclisi’nin kayıtlarını içeren 2 defter görünüyordu. Lakin ben gittiğimde bu meclise ilişkin 10 civarında defter olduğunu gördüm. O esnada arşiv dijitalleşiyordu. Kıyıda köşede kalmış çuvallar içindeki materyalin de bu meclisin evrakı olduğu anlaşılmış, böylelikle defter sayısı da artmıştı.
Ne yaptınız?
Tabii ben çabucak bu keşfiyatı hocam İsmail Kara ile ve kataloğu hazırlayan Alım Aydın hocayla paylaştım. Sonra sayfa sayfa okuduğumda imparatorlukta kitap yayınlamak isteyenlerin kaydedildiği bir defter serisi olduğunu fark ettim. Bütün Osmanlı coğrafyasında dini kitap üreten, yazan, basmak isteyen herkes bu heyetle muhatap olmak durumundaydı ve bu heyet o kitaplarla ilgili karar mercii idi. Esasen yayıncılık tarihi çalışıyordum. Dini yayıncılık daha da merkezine oturdu çalışma alanımın ve bu kitap ortaya çıktı.
AMAÇ “DİN-İ İSLAMI MUHAFAZA”
Peki bu bahsettiğiniz meclisin emeli neydi?
En temel gaye, ehl-i sünnet akidesinin sağlam bir halde halka ulaşması ve sahih dinî bilginin dolanımda olmasını sağlamak. Meclisin asli görevi Osmanlı Devleti’ndeki matbu dini yapıtların ve Mushafların yanılgıdan korunmuş olarak basılmasını sağlamaktır. Hasebiyle bu düzeneğin gayesi “din-i İslamı muhafaza”dır. Halkın zihnini karıştıracak, gönlünü bulandıracak, akideyi sarsacak bilgilerin tedavüle girip girmeyeceği üzere olağanüstü değerli bir sorumluluğu üstlenmişlerdi.
Peki kitaplar nasıl bedellendiriliyor?
Heyette her biri alanında uzman ulema yer alıyordu. Siz dinî içerikli bir kitabınızı bu heyete gönderdiğinizde kitap bahsin uzmanına gidiyor ve bedellendiriliyor: Bu türlü bir kitabın yayınlanmasına gereksinim var mı? Piyasada bu mevzuda gereğince kitap mevcutsa müsaade verilmiyor mesela. Kitabınızda kullandığınız kaynakların sağlam olup olmadığına bakıyor. Ele aldığınız mevzuyu karmaşık anlatıp anlatmadığınıza bakıyor yani kaleme alınış biçimi, üslubu, imlası üzere son derece editöryal bir incelemeye tâbi tutuyor. Çeviri bir yapıtsa aslı ile karşılaştırılıyor. Müelliflere düzeltilip basılması formunda bir dönüş olabiliyor ya da kitap reddedilebiliyor. Bahsetmemiz gereken kıymetli konulardan biri de herkese eşit aralıkta birebir biçimde yaklaşılıyor hatta meclis liderinin kitabının yayınlanması kelam konusu olduğunda o da herkes üzere incelemeye tâbi tutuluyor ve kitabının düzeltimesi talep edilebiliyordu.
PERA’DA BASILAN KUR’AN’LAR
Dinî yayıncılık deyince akla evvel Kur’an geliyor alışılmış. Matbu mushafları ne vakitten itibaren görüyoruz Osmanlı’da?
Zaten dünyanın her yerinde dinî yayıncılığın büyük bir kısmını kutsal kitap basımı oluşturuyor. Aslında Osmanlıların matbu Kur’an ile tanışmaları 16. yüzyılda gerçekleşiyor. Zira Venedikli tüccarlar satmak için getiriyorlar. Lakin olağan bunlar kanunî formda satılamıyor. Zira Batıda basılan mushafların içinde pek çok kusur var. Hatta vakit zaman yabancılardan matbu Mushaf ve fıkıh kitaplarının satın almanın yasak olduğuna dair İstanbul kadısına buyruklar gönderiliyor.
Peki matbu Kur’an Osmanlı’da ne vakit basılıyor?
Arşiv dokümanlarına nazaran birinci Kur’an nüshalarının müsaadesiz ve gizlice basılıp satıldığı anlaşılıyor. 1850’li yıllarda ve öncesinde kayda geçmemiş ve ruhsat alınmamış birçok kitabın yanı sıra Kur’an da basılıyor. Zira bu yıllar da Osmanlı’da matbaacılığın şimdi bir mevzuata kavuşmamıştı. İstanbul’da birinci olarak İranlı kitapçılar Kur’an basma ve matbu Kur’an satma işlerine girişiyorlar. Bu ortada İran’da basılmış Kur’an nüshaları için de Osmanlı’nın cazip bir pazar ve müşteri alanı olduğu açık. Ahmed Cevdet Paşa da anlatıyor matbu Mushaf, Validehanı’nda vesair mahallerde, İranlılar tarafından gizlice basılıyor ve alenen satılıyordu. Hatta bazen matbu sayfa kesimleri bakkal dükkanlarında görülüyor ve şikâyet konusu oluyor. O kadar çıkarlı bir saha ki, matbu Kur’an işine Pera matbaaları da giriyor ve bu matbu mushaflar kitapçılar tarafından tezgâh altından gizlice satılıyor.
Halkın bu kadar ilgi etmesinin sebebi nedir?
Tabii Kur’an’ın yazma nüshası her vakit çok değerli olduğu için birinci matbu nüshalarının büyük ilgi görmesi çok olağan. Ayrıyeten klasik devirde mushaf vakfetme olgusunu hatırlamalıyız. “Sadaka-i câriye” cinsinde kapanmayacak bir hasenata dönüşme potansiyeli olan matbu Mushaflar giderek cazip hâle gelmiş olmalıdır. Hacılar ve talebeler başta olmak üzere birçok Müslümana mushaf ya da Kur’an cüzlerini fiyatsız dağıtma imkânından yararlanmak isteyen hayırseverlere hizmet etme fırsatını da kaçırmayacaktı matbaacılar.
KUR’AN BASIMI İÇİN ÖZEL ŞARTLAR
Peki devlet niçin devlet bu işe girmiyor?
Aslında Bâbıâli tarafından Kur’an’ın basılması yıllardan beri isteniyor ancak Bâb-ı Fetva’dan, yani Şeyhülislamlıktan onay alınamıyor. Doğal bu ortada da yasak olmasına aldırmadan başta İranlılar olmak üzere gizlice ve müsaadesiz hazırlanan mushaflar yanlış basılıyordu. Artık devlet matbaasında “sahih” Kur’an basılması kaçınılmaz hâle gelmişti. Matbu Kur’an basma ve satma işlerinin artık önüne geçemeyeceğini anlayan devlet, Matbaa-i Amire’de, yani kendi matbaasında Kur’an basılması için harekete geçti. Esasen devlet dinî ve ekonomik dertlerle Mushaf basma işine girişiyor ve piyasanın hâkimi olan İranlı kitapçıları durdurmayı hedefliyordu. Böylelikle 1874’te Matbaa-i Amire’de “kemâl-i ta’zîm ve hürmetle” Kur’an basımı gerçekleşti. Bir mühlet sonra periyodun en büyük ve çağdaş matbaalarından Osman Beyefendi Matbaası’na Kur’an basma imtiyazı verildi. Alışılmış tekrar kaçak Kur’an basımının önüne geçilemiyor. Mushaf basımında bir dönüm noktası sayılabilecek hukuksal düzenleme 27 Eylül 1889’da yapılıyor. Bundan bu türlü artık adabına uymak kaidesiyle çabucak her matbaacıya mushaf basma imkânı tanınıyor. Natürel burada çok sıkı bir prosedür uygulanıyordu. Matbaanın fiziki durumundan tutun da matbaada istihdam edilecek elemana kadar özel kaideler koyuluyor. Fakat bu koşulları sağlayan matbaalarda Kur’an’ın basımına müsaade veriliyor.
