Abdurrahman Sami Paşa’nın torunu, Abdüllatif Suphi Paşa ile Ülfet Havva hanımın oğlu olarak 1885’te İstanbul Aksaray’da dünyaya gelen Tanrıöver, çocukluk yıllarını büyükbabasının Çamlıca’daki köşkünde ve babasının Fatih’teki konağında geçirdi.
“Namık Kemal” isimli birinci şiiri öteki bir isimle, 1902’de ortalarında amcası Samipaşazade Sezai’nin de bulunduğu Jön Türkler’in Paris’te çıkardığı “Şura-yı Ümmet” mecmuasında yayımlanan Tanrıöver, gençlik yıllarında daha çok hamasi manzumeler kaleme aldı.
Tanrıöver, 1905-1907 yılları ortasında Reji Yönetimi Çeviri Kalemi, Defter-i Hakani Nezareti Mektubi Kalemi mülazımlığı ile Şehremaneti Çeviri Odası’nda çalıştı.
Daha sonra 1908’de Ayasofya Rüşdiyesi’nde, 1910’da Darülmuallim’inde, 1913 yılındaysa Darülfünun Edebiyat Fakültesi’nde çeşitli dersler veren Tanrıöver, Fecri Ati topluluğu içinde şair ve eleştirmen olarak yer aldı.
Birçok derneğin kuruluşunda yer aldı
Hamdullah Suphi, Balkan Savaşı’ndan sonra elden çıkan Edirne ve Trakya topraklarının Osmanlı Devleti’nde kalması için oluşturulan komiteyle birlikte 1913’te Berlin ve Petersburg’a gitti.
Türk Derneği, Türk Yurdu Cemiyeti, Türk Ocağı ve Türk Bilgi Derneği üzere kuruluşların faaliyetlerine katılan, Türk ocaklarının başkanlığını yapan Tanrıöver, mayıs 1919’da İzmir’in Yunanlılar tarafından işgali nedeniyle İstanbul’da düzenlenen protesto mitinglerindeki konuşmalarıyla dikkati çekti.
Tanrıöver, Antalya mebusu olarak 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne girdi ve birebir yıl Maarif vekilliğine (Milli Eğitim Bakanlığı) getirildi.
Hakimiyet-i Milliyet gazetesinde 10 Mart 1921 tarihli “Maarif Vekili Hamdullah Suphi Beyefendi Efendiyle Mülakat” başlıklı röportajda Tanrıöver, şunları söz etmişti:
“Asri bir millet olabilmek için bugün muhtaç olduğumuz nimetlerden en başta, kuşku yok, maarif vardır. Maarif konusunda bugüne kadar geri olduğumuzu izaha hacet yok. Müterakki her memlekette efrad ve milletin okumak yazmak bilmeyen, mektep görmeyen kısmı olağanüstü azalmakta, hatta birtakım yerlerde hiçe inmektedir. Binaenaleyh, milletimizin istikbalini düşünen herkesin maarif sorunu ile alakadar olması alışılmıştır.”
Osmanlı Devleti’nin maarif ile ilgili yaşadığı meseleleri ve yanılgıları yeni Türk Devleti’nin yaşamaması için ağır uğraş sarf eden Hamdullah Suphi Beyefendi, maarif siyasetinin ana çizgileri hakkında neler düşündüğü sorusuna ise şu karşılığı vermişti:
“Şimdiye kadar memlekette az çok ilmin intişarına yardım etmiş olan maarif teşkilatımızın bence en muhakkak başlı sıfatı büsbütün nazari olması ve yalnız ‘Efendi’ yetiştirmesidir. Biz, halkın kendi terbiyesinde mevcut olan asr-ı dide bir temeli nazar-ı dikkate alırsak müspet ve ameli yolu, daha doğrusu, maarifimizin en gerçek istikameti bulmuş olacağız. Çiftçinin oğlu, çobanın oğlu, esnafın oğlu yalnızca tecrübi ve an’anevi bir terbiye ile çiftçi, çoban ve esnaf yetişir.
Mekteplerimiz personel yetiştirecektir ve maarifimizin maksadı, memleketin evladını, memleketin istihsaline teşrik etmek ve bu istihsali masarif, uygar tekamüle mazhar etmek suretiyle destek ve tevsi eylemektir.
Memleket çocuklarını hür mesleklere isal edecek üç beş sultanımız ve birtakım mekatib-i aliyyemiz bir tarafa bırakılırsa bütün mekatib-i ibtidaiyyemizin ve taliyemizin hedef-i geneli personel yetiştirmek olmalıdır. Çocuklarımızın ailelerine, muhitlerine karşı tamamiyle gafil yetişmeleri memleketin münevverleri ile asıl halk katmanları ortasında bugün büsbütün anlaşılmış bir uçurum açtı.
Maarifin görevi bu uçurumu doldurmak, çocukla babası, köyü ve muhiti ortasındaki rabıtayı kuvvetlendirmek ve mensup olduğu milletin hakikatini külliyen idrak edebilecek bir surette onu ortada mevcut maddi ve manevi gereksinimlerden haberdar kılmaktır.”
İstiklal Marşı’nın kabulü için büyük efor harcadı
Mehmet Akif Ersoy’un yazdığı İstiklal Marşı’nın TBMM’de ulusal marş olarak kabul edilmesi için büyük gayret sarf eden Tanrıöver, mücadeleci tutumu ve hitabetiyle değer kazandı.
Farklı dünya görüşlerine sahip olsalar da Büyük Millet Meclisi’nde Burdur Milletvekili olan Mehmet Akif Ersoy’un hatiplik ve şairlik istikametini yakinen bilen ve takdir eden Hamdullah Suphi Tanrıöver, ünlü şairin neden müsabakaya katılmadığını o periyot soruşturmuş ve şairin Ulusal Marş için yarışa ödül koyulması nedeniyle katılmadığını öğrenerek, kendisine mektupla bir ricada bulunmuştu.
Büyük Millet Meclisi’nin ikinci yasama yılının açılış gününde Hamdullah Suphi Beyefendi, bu durumu genel şura salonunda öteki mebuslarla şu formda paylaşmıştı:
“Arkadaşlar, hatırlarsınız Maarif Vekaleti son çabamızın ruhunu terennüm edecek bir marş için şairlerimize müracaat etmiştir. Birçok şiirler geldi. Ortada yedi tanesi en fazla evsafı ha’iz olarak görülmüş ve ayrılmıştır.
Yalnız vekalet yapmış olduğu tedkikatta olağanüstü kuvvetli bir şiir aramak gereğini hissettiği için ben şahsen Mehmet Akif Beyefendi’ye müracaat ettim ve kendilerinin de bir şiir yazmalarını rica ettim. Kendileri çok asil bir kaygı ile tereddüd gösterdiler. Bilirsiniz ki bu şiirler için bir ikramiye vaat edilmiştir. Halbuki bunu kendi isimlerine takrib etmek dileğinde bulunmadıklarını ve bundan çekindiklerini izhar ettiler.
Ben şahsen müracaat ettim. Lazım gelen tedabiri alırız ve icabeden ilanı yaparız dedim. Bu koşulla büyük dini şairimiz bize olağanüstü nefis bir şiir gönderdiler. Öbür altı şiirle birlikte nazarı tetkikinize arz edeceğiz. İntihab size aittir. Arkadaşlar reyimi ihsas ediyorum. Beğenmek, takdir etmek konusunda ha’iz-i hürriyetim. İntihabımı yapmışım, lakin sizin intihabınız benim intihabımı nakşedebilir. Arkadaşlar bu size aittir efendim.”
İstiklal Marşı’nı Meclis kürsüsünde 4 sefer okudu
Bu konuşmasının akabinde çok hisli bir formda Meclis kürsüsünde birinci sefer ve üst üste 4 kez okuyan Tanrıöver, şiiri Anadolu çabasının değerli bir simgesi olarak gördü.
Hitabetiyle şöhret bulan, halk ortasında ve meclis ortamında yaptığı tesirli konuşmalarıyla “milli hatip” ve “cumhuriyet hatibi” olarak anılan Tanrıöver, 1923’te ikinci Meclise de İstanbul mebusu olarak girdi.
Cumhuriyet’ten sonraki yıllarda yeni Türkiye’yi ve Cumhuriyet inkılaplarını öven konuşmalarıyla halk üzerinde tesirli olan Hamdullah Suphi, 1925’te Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki görüşmeler sırasında tekke ve zaviyelerin kapatılmasına dair kanuna da itiraz etti.
Tanrıöver, 1944’te İçel’den 7. periyot, 1946’da İstanbul’dan 8. periyot milletvekili seçildi, 1950’de Demokrat Parti listesinden bağımsız Manisa milletvekili, 1954’te ise İstanbul milletvekili oldu. Hürriyet Partisi adayı olarak 1957’de girdiği seçimi kaybeden Tanrıöver, siyasetten ayrılıp Horhor’daki Suphi Paşa Konağı’na çekildi.
Anadolu’yu ulusal kültürün ayakta tutacağını savundu
Şiir, öykü, makale ve edebi tenkitleri “Şura-yı Ümmet”, “Yeni Gazete”, “Servet-i Fünun”, “Resimli Kitap”, “Musavver Muhit”, “Türk Yurdu”, “Genç Kalemler”, “Hak”, “İkdam”, “Akşam”, “Rübab, “Hakimiyet-i Milliye” ve “Muallim”in de ortasında bulunduğu çeşitli mecmualarda yayımlanan Tanrıöver, birçok aşk ve tabiat bahisli şiirler yazdı.
“İslam Birliğinin Geçirdiği Safhalar”, “Sanat ve İstiklalimiz”, “Bugünkü Tehlikeler ve Halk Önderleri”, “Milliyet Düsturları”, “Sovyet Rejimi” ve “Arap Birliği Hakkında Tarihi Mütalaalar” başlıklı yazı ve konuşmaları bulunan Tanrıöver, Haçlıların parçalayıp yutmaya çalıştığı son Türk yurdunun Anadolu olduğunu, Anadolu’yu ayakta tutacak tek yolun ise ulusal kültür olduğunu savundu.
“Namık Kemal Beyefendi Magosa’da”, “La question armenienne et un point de vue Turque”, “Dağ Yolu”, “Günebakan” ve “Anadolu Ulusal Mücadelesi” yapıtlarını yazan ve ulusal edebiyat akımı içinde yer alan şair, aruzu terk edip hece vezniyle ve sade bir lisan kullandığı şiirler de kaleme aldı.
Yapıtlarından “Dağ Yolu” yeni harflerle ve “Günebakan” açıklayıcı notlarla tekrar yayımlandı.
İstanbul’da 10 Haziran 1966’da vefat eden Osmanlı Devleti’nin son devrinde yetişmiş değerli bir şahsiyet olan Hamdullah Suphi Tanrıöver’in cenazesi, Merkezefendi’deki aile kabristanında toprağa verildi.