Şimdi Orhan Beyefendi devrinden tohumu atılan akabinde I. Murad, Yıldırım Bayezid ve II. Murad tarafından yeşeren İstanbul’un fethi fikri, 1453 yılında Osmanlı’nın tüm fetih fikrinin miras kaldığı Fatih Sultan Mehmet’e müyesser olur. Kanısı Osmanlı’nın kuruluş yıllarına dek uzanan İstanbul’un fethinin 569. yıldönümü sebebiyle tarihçi ve akademisyen Prof. Dr. Feridun M. Emecen ile konuştuk.
– Osmanlılar açısından İstanbul’un fethi niyeti ne vakit ortaya çıktı?
İstanbul’un fethi niyeti, Osmanlılar’da Fatih Sultan Mehmet’e has bir fikir değil. Daha evvel de bununla ilgili olarak kimi kanılar hatta fiiliyata geçirilen kuşatmalar kelam konusu oldu. Daha Orhan Beyefendi periyodundan itibaren Bizans amacı kelam hususudur. Bizans ile olan münasebetler ağı içerisinde bunu görüyoruz. Osmanlılar I. Murad devrinde Balkanlara yanlışsız yayılmaya başlayınca, İstanbul istikametinden ve bilhassa Edirne’den itibaren Balkanlar istikametinden yeni akın/gaza faaliyetleri yürüttüler. Akabinde Yıldırım Bayezid devrinde İstanbul’un direkt doğruya gaye alındığını, kuşatıldığını ve uzun mühlet abluka altında tutulduğunu biliyoruz. Bu kuşatmalar sonraki periyotlardaki Osmanlı sultanlarına bir nevi yol göstermiş oldu. Aslında Fatih Sultan Mehmet de bu manada Yıldırım Bayezid müsaadeden giderek, onun gayelerini gerçekleştirmeye çalıştı. II. Murad’ın devrinde yeniden İstanbul önlerinde bulunduğu sıralarda 1422’de kentin kuşatıldığını biliyoruz. Böylelikle bütün bu gelenek ve miras Fatih Sultan Mehmet’e intikal etti.
– Fatih Sultan Mehmet ne vakit İstanbul’u fethetmek istiyor?
– İstanbul’da açılan İslam Medeniyetleri Müzesi’nde Fatih’in çocukluk defteri olabilecek bir defter sergileniyor. Defterin mahiyeti nedir?
O defterin mahiyeti tam olarak muhakkak değil. O devirden kalan bir defter olarak gözüküyor fakat çizimlerin ve defterin Fatih’e ilişkin olup olmadığına dair hiçbir açık delil yok. Hatta vaktiyle defteri yayınlayan Süheyl Ünver bile Fatih’e ilişkin olduğunu katiyen söylemek mümkün değildir dedi. Lakin çok yaygın bir halde Fatih’e ilişkin olduğu bilgisi dolaşıyor. Yani ona ilişkin olabilir de olmayabilir de.
– Fatih’in fetih öncesinde İstanbul’a, surların içerisine girmiş ve orayı görmüş olma ihtimali var mı?
– Osmanlı ve Bizans’ın barış içinde devam eden münasebetlerinin üzerine, Rumeli Hisarı inşaatının Bizans için şaşırtan olduğunu söylüyorsunuz. Bizans, tabiri caizse sıranın kendisine geleceğini düşünmedi mi sizce?
Bizanslılar, her an büyük bir tehdit algılaması içerisinde idiler. Yıldırım Bayezid periyodundan gelen itibaren gelişmeler malumdur. II. Murad’ın durumu da muhakkak. Lakin II. Murad, 1444’teki Varna Savaşı, 1448’deki II. Kosova Savaşı üzere çok büyük sorunlarla uğraştı. Hasebiyle bu karşı karşıya kaldığı sıkıntılar ona ayak bağı oldu. Her an bir Haçlı Seferi olabilir fikri kelam konusuydu, bu da bir ölçüde dehşetleri besleyen bir durumdu. Fatih Sultan Mehmet’e kadar İstanbul, kendini bu manada direkt bir tehditten kurtarmış oldu. Fatih periyodunda ise artık kaideler müsait hale gelmiş görünüyordu ve fetih Fatih’e müyesser oldu.
KENTİN AKIBETİNİ FATİH’İN KARARLILIĞI BELİRLEDİ
– Birinci kere İstanbul’un fethi için kullanılan bir grup savaş stratejileri var değil mi?
– Kuşatma ve fetih de en can alıcı süreç ve hareket sizce neydi?
Savaş tarihi ve kuşatma tarihi açısından bakıldığında burada Fatih’in gerçekleştirmiş olduğu ve o devir için inanılmaz sayılan birtakım uygulamalar var. Bunlar içerisinde bilhassa gemilerin karadan çekilmesi sorununa Batılı entelektüeller çok büyük ehemmiyet verirler. Stefan Zweig’ın o meşhur “Yıldızın Parladığı Anlar” kitabındaki İstanbul’un fethi bahsinde bu o güne kadar eşine rastlanmayan bir olay olarak anlatır. Fatih’i büyük bir teknik kapasitenin sahibi olduğunu gösterecek formda yorumlanır. 20-21 Nisan günleri elbette kuşatma için büyük bir dönüm noktası. O sıradaki sıkıntı durum, yani yardım gemilerinin Osmanlı donanmasının engelleme eforlarına karşılık Haliç’e girmesinin ortaya koyduğu moral çöküntüsü, Fatih’i derinden sarstı. İşte bu durumu ortadan kaldıracak formda Osmanlı gemilerinin karadan çekilerek Haliç’e indirilmesi çok kıymetlidir. Kuşatma böylelikle hızlandı ve artık İstanbul’un mukadder akıbeti o devirden itibaren Fatih tarafından kararlılıkla belirlenmiş oldu.
– İstanbul’un fethi şölenlerinde daima koskoca bir gemiyi karadan çekildiğini görürüz. Gemiler gerçekten o kadar büyük mü? Bahsedilen rotadan çekilmesi sahiden güç üzere?
– Fetih sonrası, halk nasıl bir İstanbul’a uyandı?
Son atak sırasında İslam geleneğine dayanan bir yağma hakkı verildi. Bir buçuk gün boyunca yağma sürdü. Dirençler oldu, kentin içerisinde yer yer savaşlar devam etti. Hasebiyle herkes teyakkuzdaydı. Fatih, çabucak birinci gün öğlene yanlışsız kente girdiğinde kenti denetim altına aldırdı. Kentin tahrip olmasına müsaade vermedi ve sonraki gün çavuşlar gönderilerek herkes zapturapt altına alınarak kentin yağmasını bitirdi. Teslim olanlar için bir sorun yoktu onlar yerlerinde kaldılar. Askerler ise zorluk çıkaranları fidyeleri ödendiği takdirde özgür bırakmak üzere öldürmek yerine esir aldı. Akabinde esirlerin pek birden fazla fidyesi Fatih Sultan Mehmet tarafından ödenerek hür bırakıldı. Zira Fatih burada büyük bir payitaht kurmak ve başşehir yapmak istiyordu. Bu türlü bir kenti şenlendirmek beşerle, bölgenin halkıyla olurdu. O denli ki İstanbul’da iki yıldır boş kalan patriklik makamı Fatih Sultan Mehmet tarafından yine ihya edildi.
FATİH YENİ ROMA’YI İMAR ETTİ
– Fatih Sultan Mehmet’in bir başşehir olarak İstanbul’u imar etmek fikirleri var. Nedir bu imar faaliyetleri?
– Tarihe baktığımızda fetihten evvel de sonra da, ulus devletlerinin yükselişine kadar İstanbul, daima kozmopolit bir kent. Öyleyse şu an İstanbul’a hakikat bu akışın devam etmesi çok doğal değil mi?
Tarih boyunca cazibesi olan bir yer olmakla birlikte fetihten sonraki göçler ile şu anki göçleri tıpkı halde telakki etmemek lazım. Fetihten sonraki göçler, nihayetinde kenti şenlendirmek maksatlı birden fazla içeriden müteveccih bir karakter taşyordu. Bazen devlet İstanbul’u canlandırmak, şenlendirmek ismine teşviklerde dahi bulunmuştu. Fetihten çabucak sonra Fatih’in Selanik Musevilerini İstanbul’a sürdüğünü biliyoruz. Ticari faaliyetleri canlandırmaları için bir bölgeye toplu halde yerleştirildiler. Tekrar birebir formda Rum ve Ortodoks ahalinin bir kısmının dışarıdan getirilerek İstanbul’a yerleştirildiğini biliyoruz. Lakin Cumhuriyet devri boyunca geçirilen süreçler içerisinde türlü hallerde gayrimüslim ögeler İstanbul’dan yavaş yavaş çekildiler. Bunun tabi hepimizin bildiği türlü sebepleri vardı. Vakit içerisinde Anadolu’dan gelenlerle birlikte bir değişim oldu. Fakat İstanbul hiçbir vakit o kozmopolit yapısından çok şey kaybetmedi. Vakit zaman kentin “Anadolulaştığını” söylerler fakat benim kanaatim kentin Anadolulaşmayı da kendine bir halde çevirdiği istikametinde. Şimdiki göçler ise kenti değil, göç edenlerin kendilerini ihya etme kanısı çerçevesinde oluşan tipik bir özellik gösterir. Kendilerine ilişkin gettolaşmış semtler oluşturmaya yönelik tipik göçmen davranışı kelam konusu. Şahsi fikrim yeterli planlanmaması halinde bu gettolaşmanın önemli bir tansiyona yol açabileceği istikametinde. En azından bu çeşit duruma kadim İstanbul içinde yani eskilerin “nefs-i İstanbul” dediği sur içi asıl İstanbul’da müsaade vermemek gerekirdi. Kadim semtlerimizin tarihi dokusunu kültürel ögeleriyle birlikte korumak Fatih’in bize bıraktığı mirasa sahiplenmek manası taşır.
AKŞEMSETTİN İSTANBUL’UN FETHİNE TEŞVİK EDİYOR
– Kuşatma gecelerinden birinde Akşemsettin tarafından Fatih Sultan Mehmet’e gelen bir mektup var. Fatih’le ilgili yanlış bilinen olgulardan biri de Akşemsettin’in Fatih’in hocası olduğu. Pekala Akşemsettin’in mahiyeti nedir fetihte?
İSTANBUL’UN KAYIP TAHRİR DEFTERİ BULUNDU
– “1455 Tarihli İstanbul Tahrir Defteri’nin Kayıp Sayfaları” isimli bir makalenizi var. Nedir bu Tahrir Defteri?
Fethin çabucak akabinde bir sayım yapıldığını biliyoruz. Periyodun tarihçisi Tipsin Beyefendi bu sayıma katılmış ve akrabası Cebe Ali Beyefendi ile birlikte İstanbul’un sayımını yaptığını söylüyor. Sayım buyruğunu Fatih Sultan Mehmet veriyor. Bu sayım ile ilgili defter uzun vakit ortalıkta yoktu daha sonra Halil İnalcık hoca bu aslı nerede olduğu bilinmeyen, eline fotokopisi ulaşan defteri yayınladı. Lakin bu defterin hangi arşivde hangi numarada kayıtlı olduğu bilgisini bulamadığını söz etti. Sonra tesadüf yapıtı olarak bu kayıtların Topkapı Sarayı Müzesi arşivindeki bir defterin içerisinde bulunduğu tespit edildi. Ben o defteri incelediğimde hem o kaydı, hem de hocaya fotokopinin bir sayfasının eksik olarak geldiğini gördüm. Bir de defterin, baş sayfasında ismi yazan katib tarafından kaleme alınmadığını, bunun sayfaların karışması sonucu olduğunu tesbit ettim. Ayrıyeten bugüne kadar dikkat çekmeyen gibisi bir defter kaydını daha tesbit edip bunun faksimile metnini makaleme koydum. . Defterin aslı şu an Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde. Bu defter, İstanbul tarihi için çok değerli. Fetih sonrası kent tahrip mi oldu, ne oldu, kaç mahallesi var, yaşayanlar kimlerdi üzere soruları aydınlatıyor ve kuşatmadan iki yıl sonraki durumu ortaya koyuyor. Münasebetiyle kentin nüfusunun indiği, büyük tahribata uğradığı üzere görüşlere karşı sağlam bir arşiv evrakı olarak karşılık niteliği taşıyor.