Türk Romanında Fetih ve Fatih isimli kitap Dr. Hakan Değirmenci’nin aslında tezinden yola çıkılarak hazırlanmış. Akçağ Yayınları ortasında okura sunulan kitapta İstanbul’un fethiyle yalnızca tarihçilerin değil edebiyatçıların da ilgilendiğine dikkat çekiyor. Tanzimattan Meşrutiyet’e, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e ve Cumhuriyet sonrasındaki değişime romanlar üzerinden dikkat çeken Hakan Değirmenci ile fetih ve fatih bahisli romanları konuştuk.
Bu mevzuyu seçmeniz nasıl oldu? Öyküsü var mı?
İtiraf etmeliyim ki çok özel bir öyküsü yok. Rahmeti dayım ve babam 12 Eylül öncesinde, o devrin tabiri ile Türkeşçi. Yaşadığımız ilçeye milliyetçiliği onlar getiriyor. Babamın çocuklarına Hakan ve Yavuz isimlerini koyması bu manada manidar. Münasebetiyle bu türlü bir kültür ortamında açıldı birinci şuurum. Devamında tarihe merak ve sevgi, bu minvalde okumalar. Akabinde Marmara Üniversitesi’nde doktora yaparken tez çalışması olarak bu mevzuyu seçtim. Bu bağlamda Marmara’da hocam Prof. Dr. Muhammet Gür Beyefendinin de tesiri olduğunu belirtmem gerek.
Türk edebiyatında İstanbul’un fethi ve Fatih’e ilgisi ne vakit başlamıştır, bu hususta genel bir bilgi verebilir misiniz?
Türk edebiyatının Osmanlı padişahlarına ve kahramanlarına ilgisi tarihî romantizmin etkisiyle Tanzimat sonrasına görülmeye başlanmıştır. Şiir alanında Namık Kemal’in Evrâk-ı Perîşân isimli yapıtında Selahattin Eyyubi, Fatih ve Yavuz’un biyografilerine yer vermesi, Abdülhak Hamid’in Merkâd-ı Fatih’e Ziyaret ile Muallim Naci’nin Lisân-ı Fatih’ten manzumeleri ile başlayan Osmanlıya alaka, Nazım Hikmet’in Sekiz Yüz Elli Yedi manzumesiyle devam etmiştir. Tiyatro çeşidinin fetih problemine ilgisi lakin 1950’lerden sonra oluşmaya başlamıştır.
BİRİNCİ FETİH ROMANLARI AHMET MİTHAT’IN
Pekala romanlarımızda nasıl işlenmiş fetih ve Fatih konusu?
Bu sorunun karşılığı hayli derin ve geniş. Şöyle anlatayım: Fethe değinen birinci romanları Ahmet Mithat Efendi yazmış 1870’lerde. Hüseyin Fellah ve Süleyman Musli romanlarıyla. Akabinde 1880’de Cezmi ile Namık Kemal değinmiş bu bahse. Yani, Türk romancısının İstanbul’un fethine ilgisi Türk romanının tarihi kadar eski. Direkt ve yalnızca bu mevzuyu ele alan birinci roman için 1915’i beklemek lazım: Şimal Rüzgarları. Akabinde Cumhuriyet devriyle birlikte müelliflerin İstanbul’un fethine ilgisinin arttığını görüyoruz. Ancak periyot devir bakış açıları değişmiş. Mesela Tanzimat devrinde büyük ölçüde “Romantizm”in etkisiyle, Meşrutiyet devrinde ise çağın ruhuna uygun biçimde “Türkçülük” akımının oluşturduğu algıyla fethe olumlu yaklaşılmış ve Fatih karakteri yüceltilmiştir.
FATİH’E BAKIŞ SONRALARI DEĞİŞTİ
1927’de yayımlanmaya başlayan Kara Davut’la birlikte fethe ve fethin hükümdarı Fatih’e bakış açısında keskin bir farklılık görülmeye başlanmıştır. Bu romanda Osmanlı ordusu zalim, Sultan Mehmet ise hırslı, kindar ve yetersiz bir gençtir. Fatih yerine Kara Davut isminde ordudan bir nefer yüceltilmiş, fethin beceri ve erdemi tek başına bu muhayyel karaktere yüklenmeye çalışılmıştır. Türk romanında Osmanlı tarihine bakışın Kara Davut’la somutlaştığı üzere, bu derece keskin bir kırılma yaşamasını, Cumhuriyet devrindeki tarih algısında oluşan genel bir zihniyet değişikliğinden bağımsız düşünmemek gerekmektedir. 1950’lere, Çok Partili periyoda kadar yayımlanan romanlarda, bu yeni telakki devam etmiş, lakin öbür romanların hiç birisinde Kara Davut’taki kadar radikal bir çıkış görülmemiştir.
FETHİN 500. YILINDA ‘NORMALLEŞME’
1950’lerde tekrar Fatih’e ve fethe bakış nasıl bir değişime uğruyor?
1950’den sonra, özellikle fethin 500. yılı olması münasebetiyle, toplumun beklentilerinin artması ve Menderes hükumetinin sıkıntıya sıcak bakmasıyla fetih kutlamaları yapılmış, oluşan bu yeni havanın etkisiyle romancıların fethe ve Fatih’e bakışında yeni bir zihniyet kırılması daha yaşanmıştır. Bir bakıma “normalleşme” olarak tanımlayabileceğimiz bu periyotta, müellifler Fatih’i ve Osmanlı ordusunu yüceltmeye başlamışlar, yazdıkları romanlarla onları tarih içinde yüksek bir makama koymuşlardır. Kahramanlık hasretlerinin tatminine yönelik bir Türklük okşaması bir bakıma.
Bu değişim sonraki yıllarda nasıl devam ediyor?
1980’de Mustafa Necati Sepetçioğlu, Türk okurunun karşısına bir “Fetih Üçlemesi” olan Ebem Jenerasyonu, Sabır ve Gece Vaktinde Gündönümü romanlarıyla çıkmıştır. Dervişlerin, erenlerin maddî ve manevî nüfuzlarıyla Anadolu’nun Türkleşip İslamlaşmasındaki etkisini çabucak her tarihi romanında özellikle işleyen Sepetçioğlu, tıpkı halini kelam konusu romanlarda da sürdürmüştür.
1980’den 1990’ların ortalarına kadar birkaç piyasa işi romanı hariç tutarsak, kayda bedel tek roman Emre Kongar’ın din ve tarikatlar sorununu gündeme taşıdığı, bir cinayet, aşk ve entrika romanı olan Hocaefendi’nin Sandukası’dır.
Fatih üzerine yazılan romanlarda bu değişim Cumhuriyet’ten sonra daima olumlu mu?
1995 yılında romancı Nedim Gürsel, edebiyât ve tarih etraflarında çok tartışılacak romanı Boğazkesen’le gündeme adeta bomba üzere düşmüştür. Çünkü Kara Davut’tan tam altmış beş sene sonra bir roman tekrar fethe ve Fatih’e farklı bir açıdan bakmaktadır. Kara Davut’un bakış açısı ile ortalarında pek çok benzerlik bulunan romanı farklı kılan, müellifin ortaya bir de Fatih’in cinsel tercihlerini katmış olmasıdır.
Bu değişim tek bir romanda mı kalıyor? Devamı geliyor mu?
1995’ten 2010’lu yıllara kadar Boğazkesen’i takviyeler ve tamamlar mahiyette birkaç roman daha kaleme alınmıştır. Bu çerçevede kaleme alınmış olan Mehmet Coral’ın Konstantiniye’nin Yitik Günceleri ve Bizans’ta Kayıp Vakit romanları, Çıracıoğlu’nun Kara Büyülü Uyku’su, Hüseyin Latif’in İstanbul Düşerken, Beyazıt Akman’ın Dünyanın Birinci Günü, Ceyhan Altınyeleklioğlu’nun Güneşin İmparatoru Fatih ve Ahmet Ümit’in Sultan’ı Öldürmek romanları yapı ve anlatım gücü bakımlarından da dikkatleri çekmektedir.
Son yıllarda Fatih periyoduna bakış daha olumlu
Son yıllarda tarihi romanlara, dizilere ilgi çok fazla. Bu ilgi romanlara nasıl yansıyor?
Birebir devirde, bilhassa 2000’lerden sonra ülkedeki sosyolojik ve siyasi dönüşüme paralel olarak, toplumda Osmanlı tarihine ve fethe karşı bir alaka oluşmuş, yayınevleri ve müellifler da oluşan talebe bağlı olarak fethi mevzu alan romanlara yönelmişlerdir. Bilhassa 2012 yılında gösterime girmiş olan Fetih 1453 sinemasının uyandırdığı akis ve coşkunun da bu gelişmelerde hissesi olduğunu belirtmek gerekmektedir. Bu periyotta fethe İslamcı ve/veya Milliyetçi bir çizgiden bakan ve Fatih’in olumlu istikametlerini öne çıkaran romanlar yazmışlardır.
Osmanlı’yı kötüleyen bir Cumhuriyet anlayışı romanlara da taşınıyor
İstanbul’un fethini, daha genel olarak Osmanlı’yı edebiyata gereğince taşıyabildik mi?
Bu hususta maalesef olumlu şeyler söyleyemeyeceğim. Bir kez, biz Cumhuriyeti Osmanlı’nın alternatifi olarak görmüş bir jenerasyonuz. Sorun tam da buradan başlıyor. Otomatik olarak Osmanlıyı yok farz ediyorsunuz. Cumhuriyete yol yapmak için kötülediğiniz bir araç Osmanlı. Cumhuriyeti yasal kılmada kullanılan makûs bir araç. Bu türlü baktığınız vakit ortaya yeterli bir şeylerin çıkması mümkün müdür? Meğer, Cumhuriyet, Osmanlı’nın bir alternatifi değil, devamıdır. Alışılmış bir de nitelik sorunu var.
Öyleyse şöyle sorayım, nitelikli romanlar ortaya konulamadı mı, neden?
Maalesef. İncelediğimiz romanlar arsında lisan, üslûb, anlatım, teknik bakımlardan nitelikli roman sayısı onu geçmedi. Bu sıkıntının hâlli de sırf yazarlarla mümkün olabilecek bir şey değil. Okur, müellif, yayınevi üçgeniyle irtibatlı bir bahis bu. Hasebiyle şöyle roman yazılmalı, bu türlü yapılmalı üzere laflar havada kalıyor. Bir defa yayınevleri, onların beklentileri çok kıymetli. Okurun talep etmesi lazım. Bu türlü bir kitle var mı? Bunların daima sorgulanması gerekiyor. Fakat bunlardan sonra bir çıkış bulanabilir. Kabahati bir tarafa atmak da gerçek değil.