Geçtiğimiz günlerde WWF- Türkiye Doğal Hayatı Müdafaa vakfı bir rapor yayınladı. Rapora nazaran Türkiye’de korunan alanların 2030 yılına kadar yüzde 30 oranında artırılması gerektiğinin altı ehemmiyetle çizildi. Türkiye’de tehlike altındaki yabani bitki ve hayvan tiplerini korumak için yeni tedbirlerin alınması gerektiğinin altını çizen WWF-Türkiye (Doğal Hayatı Muhafaza Vakfı) Tabiat Müdafaa Yöneticisi Dr. Sedat Kalem ile doğayı ve çevreyi korumak için neler yapılacağını konuştuk.
Korunan alanların 2030 yılına kadar yüzde 30 artırılmasını ön gören bir rapor yayınladınız. Korunan alanların yüzde 30’a çıkarılması ne manaya geliyor?
Dünya Ekonomik Forumu’na nazaran günümüzde insanlığın karşı karşıya bulunduğu en kıymetli beş risk tabiatla ilgili. Bunlardan birisi de, iklim krizi ile birlikte, malesef alarm verici seviyede olan doğal alan biyolojik çeşitlilik kaybı. Dünya Doğayı Muhafaza Vakfı’nın (WWF) iki yılda bir yayımladığı Yaşayan Gezegen Raporu’na nazaran son 50 yıl içinde omurgalı canlı popülasyonları yüzde 68 oranında azaldı. Bu sayı tatlısu ekosistemlerinde yüzde 86’ya kadar çıkıyor. BM raporları da, bu türlü giderse dünya genelinde 1 milyon canlı tipinin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalabileceğini hatırlatıyor. Bir hayat ağı ile biz beşerler dahil bütün canlıları birbirine bağlayan biyolojik çeşitliliği, yani canlı topluluklarını, hayat ortamlarıyla birlikte muhafazanın çeşitli yolları var. Bunların başında korunan alanlar geliyor. Muhakkak bir tabiat muhafaza maksadına ulaşmak için yasal düzenlemeler çerçevesinde ayrılmış ve buna nazaran yönetilen kara modülü ya da deniz alanı olarak tanımlayabileceğimiz korunan alanların çeşitleri, ülkelere nazaran ulusal park, tabiat rezervi üzere çeşitli isimlerle karşımıza çıkıyor. Bunların herbirine ait standartlar, Dünya Doğayı Muhafaza Birliği (IUCN) tarafından belirleniyor, sınıflandırmalar yapılıyor.
Bugüne kadar yapılan çalışmalar kâfi değil mi?
Bugüne kadar dünya genelinde gösterilen uğraşlar, gidişatı bir ölçü frenlemiş olsa da tabiattaki yok oluş sürecini durdurup bilakis çevirmeye yetmedi. Önümüzdeki müddet de süratle daralıyor. Bilim dünyasına nazaran yaşamkürenin sağlıklı biçimde işleyebilmesi için bütün ekosistemlerin en az üçte birinin muhafaza altında olması gerekiyor. Kısa vakitte, büyük adımlar atmamız gerekiyor. Gerçekten Ekim ayında Çin’de yapılacak Biyoçeşitlilik Sözleşmesi’nin 15. Taraflar Konferansı’nda 2030 için kabul edilecek yeni korunan alanlar amacı yüzde 30 olacak. Bu da hala dünya genelinde ortalama yüzde 13.2 düzeyinde olan korunan alanların önümüzdeki 10 yıl içerisinde en az iki katına çıkartılması manasına geliyor. Daha fazla canlı tipi, bu tiplere mensup genetik çeşitlilik ve çok daha geniş doğal alanın müdafaa altına alınması birebir vakitte, dünyanın iklim krizi karşısındaki direnci, insanın besin ve su güvenliği, ruh ve vücut sıhhati ve tabiattan aldığı birçok kıymet biçilmez ekosistem hizmeti açısından daha fazla umut vaadeden bir gelecek demek. Fakat, burada unutulmaması gereken bir nokta var. Korunan alanların niceliği, yani sayısı ve büyüklüğü, tek başına kâfi değil.
Bu alanların, uygulamada da en düzgün halde korunmasını sağlamamız koşul.
MUAZZAM BİR TABİATA SAHİBİZ
WWF-Türkiye raporunda korunan alanlara yönelik dünya genelinde mukayeseli bilgiler yayınladınız. Türkiye için neler söylersiniz?
780 bin hektarlık yüzölçümü ve 8 bin km’yi aşan kıyı uzunluğu ile Türkiye, içinde bulunduğu coğrafyanın en büyük ülkeleri ortasında. Üç kıtanın birleştiği kavşaktaki özel coğrafik pozisyonuyla 480’i aşkın kuş, 170’den fazla göğüslü, 410’un üzerinde kelebek, 10 bini aşkın böcek, 120’nin üzerinde sürüngen, 22 kurbağa, 127 tatlı su balığı, 384 Deniz balığı olmak üzere ve üçte biri endemik (yalnız ülkemizde doğal yayılış gösteren) 12 bin civarında bitki taksonuna evsahipliği yapıyor. Bu sayının tüm Avrupa kıtasında da 12 bin olduğu dikkate alındığında ne kadar muazzam bir doğal mirasa sahip olduğumuz açık. Anadolu’nun sulak alan eksistemleri, ormanları, bozkırları her yıl kuzeyden güneye, güneyden kuzeye mekik dokuyan göçmen kuşlar için kıymetli bir istasyon. Doğal alanlarımızın yok olması, kirlenmesi, bozulması bu kıymetli mirasın da erozyona uğraması manasına geliyor. Ülkelerin gerçek zenginliği bir manada sahip olduğu doğal miras ile ölçülebilir. Tabiatınız ne kadar zenginse ve sağlıklıysa o kadar güçlü ve dirençlisiniz. Bu durum ülkemize hem insanlık hem de gelecek nesiller ismine ülkemize kıymetli sorumluluk yüklüyor. O da, bu biyolojik mirasımızı daha geniş ölçekte ve daha uygun korumak. Hala, resmi bilgilere nazaran ülke yüzölçümünün yüzde 11’ini kapsayan mevcut korunan alanlar ağımız sayı ve alan olarak, sahip olduğumuz inanılmaz biyolojik çeşitliliği temsil edecek düzeyin çok altında ve birçok ülkenin gerisinde. Bu durum bir manada, müdafaa kalkanı altında olmayan birçok bedelli alan ve bu alanlarda barınan biyolojik pahalar için önemli bir risk. Sahip olduğumuz bu kıymetleri kapsayacak, daha güçlü bir korunan alanlar ağının oluşturulması için her zamankinden daha süratli hareket etmemiz ve daha büyük adımlar atmamız gerekiyor. Önümüzdeki on yıl bu manada çok kritik. Bu periyotta atacağımız büyük adımlar gelecek nesillerin yazgısını belirleyecek.
BÜTÜN CANLILARDAN SORUMLUYUZ
Bitki cinslerinin yanında, başka canlılar, muhafaza altına alınan alanların artırılmasından nasıl etkilenecek?
Korunan alanlar, yalnız tehlike altındaki yabani bitki tiplerinin değil, birebir vakitte onlarla etkileşim içinde olan bütün canlıların, içinde yaşadığı ekosistemlerin de bir bütün olarak korunması için şuurlu uğraşların ve planlı hareketlerin gerçekleştirildiği yerler. Ekosistem içinde yer alan bütün canlılar bir ömür ağı ile birbirine bağlı ve bağımlı. Birinin ziyan görmesi başkalarının de zincirleme olarak bundan olumsuz etkilenmesine yol açabiliyor. Son 100 yıl içinde korunan alanlar gerek kapladığı alan ve gerekse idare gayeleri açısından kıymetli gelişme ve değişim gösterdi. Başlangıçta bu alanların seçiminde daha çok doğal hoşluklar ve estetik bedeller ön plana çıkarken bugün artık biyolojik çeşitliliğin, bilhassa ender ve tehlike altında olan çeşitlerin bunlara ilişkin toplulukların hayat ortamlarıyla birlikte korunması fikri ağır basıyor. Örneğin, besin piramidinin zirvesinde yer alan kartal, akbaba üzere büyük yırtıcı kuşlar yahut leopar, bozayı üzere göğüslü tipleri ya da denizel ortamda örneğin Akdeniz fokunu muhafazayı amaçlayan bir korunan alan oluşturmak suretiyle aslında bu canlıların besinini oluşturan başka çeşitleri de içinde yaşadığı ortamla birlikte bütün dinamikleriyle teminat altına almış oluyorsunuz. Bununla birlikte, insanın faydasına olan, iklim ve su rejimini düzenleme, toprağı ve genetik kaynakları muhafaza, ruh ve vücut sıhhati için gerekli rekreasyonel alanları da arttırmış ve teminat altına almış oluyorsunuz. Münasebetiyle, tabiat ve biyolojik çeşitlilik kaybının alarm verici seviyeye ulaştığı günümüz dünyasında korunan alanlar, elimizde kalan “son doğal kaleler” ve hem biz beşerler hem de öbür canlılar için adeta ömür sigortası.
İnsanın sıhhati tabiatın sıhhatine bağlıdır
Pandemi süreci dünyanın doğal istikrarı bozulunca neler yaşanacağını gösterdi. İnsan tabiat alakası üzerinden bundan bu türlü atılacak adımlar için ne cins teklifleriniz var?
Covid-19 salgının yayılması üzerine, geçtiğimiz yıl WWF tarafından bir rapor yayımlandı. “Doğanın Yok Oluşu ve Pandemilerin Yükselişi” başlıklı rapora nazaran, insan sıhhati ile tabiatın sıhhati ayrılmaz bir bütün. Bu tıp hastalıkların ortaya çıkmasında ve yayılmasında insanın tabiatla yanlış ilgisinin, bilhassa yaban hayvanı ticaretinin büyük tesiri var. Yaban hayvanlarının avlanarak ya da tabiattan toplanarak, yasadışı yahut denetimsiz bir halde evcil cinslerle birlikte hijyenik olmayan şartlarda bir ortaya getirilmesi, satılması ve doğal hayat ortamlarının tahribi, virüs üzere patojenlerin yabani ve evcil hayvanlardan insanlara geçme ihtimalini yükseltiyor. İnsan ve etraf sıhhatini olumsuz etkileyen bu çeşit durumlara karşı garantimiz sağlıklı bir tabiat ve sağlıklı bir yaban hayatı. Birebir biçimde devam edersek, yeni salgınlarla karşılaşabiliriz. Artık tarihi bir dönüm noktasındayız. «Sürdürülebilir olmayan» klâsik büyüme anlayışıyla mı devam edeceğiz? Yoksa tabiatla uyumlu, çevresel tesirleri daha düşük, yeni bir ömür mı kuracağız? Sona ermek bilmeyen salgınla birlikte ortaya çıkan ekonomik buhran ve artan işsizlik ile başa çıkmak için memleketler arası kuruluşlar ve hükümetler yeni paketler açıklıyor. Fakat bu sefer, doğal sermayemiz olan tabiat üzerinde olumsuz tesir yaratmayacak daha çevreci bir sosyo-ekonomik toparlanma sağlamamız gerekiyor. Daha sağlıklı ve sürdürülebilir bir gelecek için ekonomiyi canlandırma planlarında artık güç verimliliği, yenilenebilir güç üzere çevresel bakımdan uygun yatırımların yanısıra canlı tipleri ile popülasyonlarındaki yok oluş trendinin önüne geçmek ve yaban hayatı ile insan ortasındaki bağın güzelleştirilmesini sağlamak için bozulmuş ekosistemlerin geri kazanılması, kaynakların daha sürdürülebilir kullanımı, yeni korunan alanların oluşturulması ve güçlendirilmesi de büyük ehemmiyet taşıyor.